اصل تکرار از مهم ترین اصول در زمینه حفظ و یاد آوری محفوظات می باشد، چنانچه پیامبر اسلام(ص) می فرماید: اذا قام صاحب القرآن فقرأه باللیل و النهار ذکره و اذا لم یقم به نسیه. (صحیح مسلم، ج 1، ص 544)
ترجمه: اگر حافظ قرآن محفوظات خود را شب و روز بخواند در ذهنش ماندگار شده، اما اگر تکرار نکند محفوظاتش را فراموش خواهد کرد.
انسان وقتی می خواهد در درسی موفق بشود، باید در ابتدا آن درس را، خوب فهمیده باشد و نکته اول، فهمیدن صحیح است. بسیار بعید است که انسان، درسی را متوجه نشده باشد و در آن درس، موفقیت کامل را حاصل کند. فهم صحیح و متوجه شدن مطالب یک درس، قدم اول برای پیشروی به درس های آینده خواهد بود. بعد از فهم صحیح، نوبت به آن می رسد که با مرور و یاد آوری، در جهت فراموش نشدن معلومات خود قدم بردارد. با بیان چند مثال بحث را پیش می بریم؛ وقتی انسان بخواهد در درس ریاضی موفق باشد، ابتدا باید دروس کتاب ریاضی را خوب بفهمد. و به عنوان مثال اگر دانش آموزی در درس جدول ضرب ریاضی، دو ضربدر سه را متوجه شود که شش می شود ویا سه ضربدر پنج را یاد بگیرد که پانزده می شود، برای امتحان باید جدول ضرب را تکرار کند تا از یادش نرود. بنابراین نتیجه می گیریم که یکی از ارکان اصلی ماندگاری و حفظ شدن مطالب، تکرار کردن است.
در حفظ قرآن هم، مطلب به همین صورت است. مهم ترین رکن در حفظ آیات قرآن، استفاده از اصل تکرار است. حافظ قرآن، نباید از این اصل مهم غافل باشد.
اقسام تکرار در حفظ قرآن:
1- تکرار ساده
یکی از اقسام تکرار، تکرار به صورت ساده می باشد و در چند جا استفاده می شود.یکی از جایگاه های تکرار ساده، مربوط به حفظ جدید می باشد. به عنوان مثال اگر آیات اول تا سوم سوره بقره را می خواهید حفظ کنید، ابتدا آیه اول را با تکرار کردن زیاد، به ذهن می سپارید و سراغ آیه بعدی می روید.آیه دوم را چند بار تکرار کرده و حفظ می کنید و بعد از حفظ آیه دوم،آیه اول و دوم با هم تکرار می شود. و بعد از حفظ آیه اول و دوم سراغ آیه سوم رفته و بعد از حفظ آیه سوم، آیات اول و دوم و سوم با تکرار کردن حفظ خواهد شد. وبعد از زمان حفظ، سعی بشود در همان روز تا حدی که امکان دارد آیات حفظ شده، تکرار شود و از حفظ و با کمک گرفتن از ذهن، کل آیات چندین بار خوانده شود. این طور تکرار در حفظ جدید، لازم و ضروری و بسیار مفید خواهد بود. البته به این نکته هم باید توجه داشت که اگر آیه ای را که می خواهیم حفظ کنیم، تکرار کل آیه برایمان سخت باشد، خود آن یک آیه را به دو بخش و یا بیشتر، تقسیم می کنیم و ابتدا بخش اول را تکرار کرده و به ذهن بسپارید و بعد سراغ بخش دوم آیه بروید و بعد از حفظ بخش دوم آیه، بخش اول و دوم آیه را از حفظ با هم بخوانید و همین طور بخش های دیگری آیه را حفظ می کنیم، تا آیه به اتمام برسد. یکی دیگر از جایگاه های تکرار ساده، مربوط به مرور آیات حفظ شده در روزهای گذشته می باشد. به طور مثال شخص حافظ قرآن،جزء اول را حفظ کرده است. برای ماندگاری این جزء، نیاز به تکرار می باشد. تکرار آن بدین صورت است که حافظ، هر روز و یا هر دو روز یک بار، باید کل جزء اول را تکرار کند. البته این نکته را مد نظر داشته باشید که این تکرار، باید با کمک گرفتن از ذهن و از حفظ باشد و در هنگام مرور، قرآن بسته باشد.
2- پرسش و پاسخ
یکی از انواع تکرار، تکرار کردن به صورت پرسش و پاسخ می باشد. کاربرد این نوع تکرار معمولاً بعد از حفظ شدن آیات می باشد. به عنوان مثال اگر شخصی جزء اول را، حفظ کرده است، می تواند از یکی از دوستان و یا یکی از اعضاء خانواده خود، تقاضا کند که از جزء اول پرسش داشته باشد.
اقسام پرسش و پاسخ:
الف.پرسش به صورت ترتیبی: به عنوان مثال در این پرسش، سئوال کننده از حافظ جزء اول، تقاضا می کند که از ابتدای جزء به صورت مرتب، کل جزء و یا بخشی از جزء را بخواند.
ب. پرسش به صورت گزینشی: شخص سئوال کننده، به صورت منتخب بعضی از آیات را از حافظ می پرسد.
3- مباحثه کردن:
یکی دیگر از انواع تکرار، تکرار به صورت مباحثه کردن است. این روش بدین صورت است که شخص حافظ با یکی دیگر از حافظان، قرآن را از حفظ مرور می کنند.
اقسام مباحثه:
الف. مباحثه آیه به آیه : یکی از حافظان به عنوان مثال آیه اول سوره بقره را شروع می کند و از حفظ می خواند و هم مباحثه ای او آیه دوم سوره را می خواند و باز نفر اول آیه سوم را می خواند و نفر دوم آیه چهارم را تلاوت می کند و بحث به همین صورت پیش می رود. این نکته را هم مد نظر داشته باشید که این مباحثه را می توانید به صورت تکمیلی بحث کنید؛ به این صورت که شخصی که آیات فرد را خوانده است در روز بعد آیات زوج را بخواند و شخصی که آیات زوج را خوانده است در روز بعد آیات فرد را بخواند.
ب. مباحثه صفحه به صفحه: ابتدا یکی از حافظان، صفحه اول یک جزء را شروع می کند و حافظ دیگر صفحه دوم را می خواند و باز نفر اول صفحه سوم و نفر دوم صفحه چهارم را تلاوت می کند وبحث به همین منوال پیش می رود. هم چنین این نوع بحث را هم می توان به صورت تکمیلی انجام داد ؛ بدین صورت که شخصی که صفحات فرد را خوانده است، در روز بعد آیات زوج را بخواند و شخصی که صفحات زوج را خوانده است در روز بعد، آیات فرد را بخواند.
ج. مباحثه ساعتی: به این صورت که هر کدام از حافظین در زمان مخصوص به خود مثلاً ده دقیقه هر جا را که خواست می خواند و در ده دقیقه دیگر هم بحث او هر جا را خواست می خواند. مزیت این روش این است که لازم نیست مباحثین میزان محفوظات یکسانی داشته باشند. یکی مثلاً از جزء بیست می خواند و دیگری جزء یکم. مزیت دیگر این روش این است که وقت هیچ کدام از هم مباحثین تلف نشده و هر کس از وقت خود به میزان قوت و ضعف حفظی خود استفاده می کند.
4- ضبط کردن
یکی دیگر از انواع تکرار، تکرار به صورت ضبط کردن است. کاربرد این مورد، برای مرور محفوظات می باشد. حافظ قرآن می تواند برای تکرار بیشتر، آیات حفظ شده را از حفظ بخواند و ضبط کند و آیات ضبط شده را گوش دهد تا ایرادات خود را متوجه شود.
ترفندهای دیگر تکرار
1- تکرار اول آیات در داخل صفحه (به عنوان مثال: صفحه دوم قرآن، آیه اول: الم ، آیه بعد: ذَلِكَ الْكِتَابُ ، آیه بعد: الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ، آیه بعد: وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ، آیه بعد: أُولَئِكَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ و همین طور صفحات بعدی )
2- تکرار اول آیات بالای صفحات ( به عنوان مثال: صفحه دوم قرآن: الم ، صفحه بعد: اِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ ، صفحه بعد: مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًا ، صفحه بعد: وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ و همین طور صفحات دیگر)
3- تکرار اول آیات پایین صفحات ( به عنوان مثال: صفحه دوم قرآن: أُولَئِكَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ ، صفحه بعد: أُولَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدَى ، صفحه بعد: فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا ، صفحه بعد: هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الأرْضِ جَمِيعًا و همین طور صفحات دیگر)
4- تکرار شماره آیات
5- تکرار ترتیبی سوره ها
با توجه به مطالب بیان شده،لازم است که حافظ قرآن با تکرار های زیاد و متنوع تسلط خود را زیاد کرده و با این روش محفوظات خود را قوی نماید.