شاید بتوان گفت داشتن انگیزه شرط اول موفقیت در هر کاری است. انگیزه، حالات درونی فرد است که موجب شروع و تداوم رفتار انسان تا رسیدن به هدف می شود. در کتاب روانشناسی تربیتی می خوانیم : « امری را که انسان می آموزد، اگر مورد نیاز او باشد، آسان تر حفظ می کند و زودتر به خاطر می آورد. کسی که احتیاج دارد مطلبی را بیاموزد، دقت او در مورد فرا گرفتن آن مطلب بیشتر جلب می شود و علاقه مند تر است که آن را درست و کامل به خاطر بسپارد، بر عکس اگر فرد احساس نیاز نکند، هر چند از طرف دیگران تشویق به فراگیری مطلبی شود، در کار خود موفقیتی کسب نمی کند. به عنوان مثال دانش آموزان مدارس را می توان ذکر کرد که اگر احساس کنند به درسی که می خوانند محتاجند، با کوشش و علاقه مطالعه خواهند کرد و نیازی به سخت گیری مدرسه و معلم ندارند، از این رو توصیه شده دروس مدارس طبق نیاز محصلین برنامه ریزی شود». (روانشناسی تربیتی، علی شریعتمداری، ص 360) در آیات قرآن و روایات اسلامی ما هم بر بحث انگیزه تأکید فراوانی شده است؛ انگیزه صحیح و قوی داشتن، انسان را بر راه حق و انجام واجبات و ترک محرمات نگه می دارد و آن که انگیزه نداشته یا از انگیزه ضعیفی برخوردار است و فقط به خاطر تشویق دیگران کاری را انجام می دهد به راحتی واجبی را ترک کرده و گناهی را انجام می دهد، انسان مؤمن اگر دارای انگیزه الهی قوی باشد، خواب نیمه شب را که شیرین و لذت بخش است، رها کرده و آماده راز و نیاز با خداوند می شود، قسمتی از سرمایه و اندوخته خود را به عنوان صدقه، خمس و زکات با این که آن را دوست دارد، در راه خدا می بخشد و .... .
اما انگیزه این گونه رفتار های دینی چیست؟ اعتقاد قلبی که شخص می داند کارش به صلاح دنیا و آخرت اوست و خدایی که او را آفریده و همه نعمت ها از اوست و شایسته پرستش است این کارها را از او خواسته و هم اینک نیز اعمال و گفتار و حتی نیت او را می داند و می بیند. همین مطلب در مورد حفظ قرآن هم صادق است، افرادی که به حفظ قرآن رو می آورند، به لحاظ داشتن و نداشتن انگیزه و سطح آن به چند دسته تقسیم می شوند:
1- کسانی که فقط به خاطر ترغیب و تشویق پدر و مادر، خویشان و دوستان به کلاس حفظ قرآن می آیند و در درون خود انگیزه مشخصی ندارند، این گروه را بی انگیزه می نامیم، درست است که همین تشویق اطرافیان خود نوعی انگیزه محسوب می شود، اما به خاطر آن که این انگیزه سطحی و گذرا است، آن را در ردیف بی انگیزه بودن قرار می دهیم. زیرا چنان زود گذر است که قابل اعتنا و اهمیت نیست، شخصی که با تشویق چند نفر کاری را شروع می کند، با تشویق و ترغیب چند نفر دیگر آن را رها می کند؛ به عنوان مثال شاگردی که با تشویق و ترغیب همکلاسی اش به کلاس حفظ می آید، با تشویق دوست دیگرش، کلاس حفظ را رها کرده و به کلاس هنری یا ... می رود. پس این گونه افراد را بی انگیزه می نامیم. البته چون تعداد افرادی که این گونه با حفظ قرآن آشنا می شوند، زیاد است و بسیاری از ریزش های کلاس های حفظ هم از میان همین گروه است، لازم است یادآور شویم برای این گروه می توان انگیزه سازی کرد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
2- کسانی که انگیزه های مادی آن ها را به سمت حفظ قرآن کشانده است: دریافت مدرک کارشناسی علوم قرآن و حدیث، بهره مندی از معافیت های خدمت سربازی، دریافت فوق العاده های حقوق و پرداخت ادارات دولتی بر اساس قانون مدیریت خدمات کشوری، اولویت های جذب و گزینش و ... این انگیزه ها هر چند از سوی دستگاه های قانون گذار به منظور تکریم و تشویق حافظان قرآن قرار داده شده و در جای خود کار بسیار خوب و قابل تجلیلی است، اما آفتی نیز داشته و آن ایجاد انگیزه های مادی برای برخی اشخاص است.
3-کسانی که با مطالعه، تحقیق و تجربه به اهمیت حفظ قرآن پی برده و حاضر نیستند حفظ قرآن خود را با هیچ چیز گران بهایی در دنیا عوض کنند. این همان معنایی است که در حدیث پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله دیده می شود: « مَن أعطَاهُ اللهُ القُرآنَ فَرَأَی أَنَّ رَجُلاً أُعطَی أَفضَلَ ِممَّا أُعطِیَ فَقَد صَغَّرَ عَظِیماً وَ عَظَّمَ صَغِیراً * کسی که قرآن به او داده شده (حافظ قرآن شد) پس گمان کرد کسی بهتر از قرآن چیزی (ثروت، زیبایی و ...) به او داده شده است، قطعاً بزرگی (قرآن) را کوچک و کوچکی (ثروت، زیبایی و ...) را بزرگ شمرده است ».( الکافی ج2 ص 306) شخص حافظ قرآن چنان به واقعیت قرآن رسیده است که هیچ چیز را بالاتر و مهم تر از حفظ قرآن نمی داند نه ثروت نه مقام و نه هیچ چیز دیگر را. پس هیچ چیز را مقدم بر حفظ و تکرار محفوظاتش قرار نمی دهد. همین معنا را در مورد نماز اول وقت داریم که بزرگان و علمایی که قدر نماز اول وقت را می دانند هیچ چیز را بر آن مقدم نمی کنند. خوب با این دسته بندی یک نتیجه روشن را می توان استنتاج کرد و آن این که کسانی که در دسته اول و دوم هستند به راحتی و به کوچک ترین بهانه ای حفظ را رها می کنند و هر چند انگیزه دسته دوم به نسبت قوی است اما کسی که سودای کسب مدرک تحصیلی، پول و ... را از طریق امتیاز حافظ قرآن بودن در سر دارد، وقتی بتواند از راه دیگر آن را کسب کند، حفظ را رها خواهد کرد یا وقتی به آن رسید دیگر انگیزه ای برای مرور و نگه داری حفظ ندارد.
پس چه باید کرد؟ راه این است که معلمین، پدر و مادرها و دوستان و خویشان، سعی کنند مبانی ارزش و اهمیت حفظ قرآن را برای شخص تعریف کنند تا او با آگاهی کامل و انگیزه ای قوی وارد سرزمین حفظ قرآن شود، که دیگر نظر مخالفان حفظ، دوستان دیگر و ... او را از سرزمین خارج نکند و این کار این گونه میسر است که شخص لذت حفظ را بچشد، با کاربردهای آن آشنا شود، بداند که اگر حافظ قرآن نباشد چه چیزهایی را از دست خواهد داد. از این رو چند راهکار برای ایجاد انگیزه و تقویت آن بیان می شود:
1- آشنایی با حافظان موفق قرآن : دیدن و شناختن فردی که خود این راه را رفته و از برکات آن استفاده نموده یکی از راه های مؤثر در ایجاد انگیزه است، اگر نگاهی به حافظان موفق قرآن که امروزه بر کرسی تدریس، تبلیغ و ... قرآن تکیه زده اند، بیندازیم، می بینیم با دیدن حافظ خردسال قرآن سید محمد حسین طباطبایی این راه را انتخاب و ادامه داده اند. پس شما به عنوان معلم حفظ می توانید برنامه ریزی کنید تا اعضای کلاس تان به صورت مستقیم با این گروه از جامعه قرآنی کشورمان آشنا شوند، اگر هم امکان ملاقات حضوری نبود با نمایش فیلم از زندگی یا اجرای برنامه ایشان، این حس را در ایشان زنده کنید.
2-بر روی آموزش صوت ولحن تأکید کنید، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند:« لِکُلِّ شَیءٍ حِلیَةٌ وَ حِلیَةُ القُرآنِ الصَّوتُ الحَسَنُ * برای هر چیزی زینتی است و زینت قرآن صدای نیکوست ». (الکافی ج2 ص 615) بسیاری از مربیان و معلمان قرآن از این نکته غفلت دارند که خواندن زیبای قرآن تأثیر فراوانی بر ایجاد و تقویت انگیزه در فرد می گذارد، پس شما حتماً از ابتدای ورود او به دوره حفظ قرآن، هم زمان، دوره آموزشی ترتیل را هم برایش بگذارید و مطمئن باشید این کار در ماندگاری او مؤثر خواهد بود.
3- آیات و روایات حفظ قرآن : آقای سید مصطفی حسینی کتابی دارند با نام « چرا قرآن را حفظ کنیم؟» و انتشارات جامعة القرآن الکریم هم آن را چاپ نموده است، بیان نکاتی از این کتاب که به جایگاه و ارزش حفظ قرآن از دیدگاه آیات و روایات می پردازد، کمک بسیاری در انگیزه سازی خواهد نمود، البته توجه کنید که سخن باید با سن و فهم مخاطب، هم راستا باشد، اگر شما شاگردان کودک یا نوجوان دارید باید خود قبلاً روایت را مطالعه کرده و در کلاس با زبانی کودکانه ترجمه آن را برای ایشان بگویید تا فهم کاملی از محتوای آیه یا روایت به دست آورند.
4- حفظ قرآن چه کاربردی در زندگی ما دارد ؟ بعضی اشخاص می گویند خداوند خواسته است ما با قرآن مأنوس شویم و خواندن قرآن برای انس کافی است، چرا آن را حفظ کنیم؟ و با این توجیه دیگران را از آمدن به کلاس های حفظ منصرف می کنند، در این زمینه علاوه بر بیان آیات و روایات مربوط به حفظ قرآن، لازم است کاربرد حفظ در زندگی روزانه را به شاگردان خود، آموزش دهیم تا به راحتی تسلیم آن ها نشوند.اگر کسی به ما بدی کرد، بخشش بهتر است یا انتقام؟ اگر انتقام گرفتیم آیا کار بدی انجام داده ایم؟ بوسیدن و تبرک ضریح پیامبر و امامان آیا مطابق نظر قرآن است؟ مجازات های سنگین مثل اعدام، چه فایده ای دارد؟ اگر دوستی در انجام وظایف دینی اش ضعیف بود، وظیفه ما چیست ؟ پاسخ به این سؤالات و سؤالات بسیار دیگری مانند آن، اطلاع از نظر قرآن در بسیاری از موارد با حفظ داشتن آیه، چه بسیار که در جاهای زیادی دست شخص را گرفته و برایش راه گشاست. نوشتن مقالات، کتاب، اظهار نظر در موضوعات و ... هم از جمله موارد کاربردی است.
5 - فضای قرآنی : شخصی که در یک محیط قرآنی است، در حفظ قرآن موفق تر است نسبت به کسی که از این محیط دور است، وقتی پدر ومادر خود مشغول حفظ قرآن هستند ،تعدادی از دوستان نزدیک شخص حافظ قرآن یا مشغول به حفظ هستند، معلم حفظ او نیز حفاظ کل است و ... این خود جوی را ایجاد می کند که حفظ برای او راحت می شود؛ به عنوان مثال نگاهی به روزه در ماه رمضان و غیر آن بیندازید، در ماه رمضان حتی اگر در اوج گرمای تابستان باشد، روزه سخت نیست؛ اما در غیر آن حتی در زمستان، چون محیط مساعد نیست، سختی روزه برای فرد خود نمایی می کند.
6- تشویق : آخرین انگیزه را تشویق قرار دادیم زیرا در واقع اثری اندک دارد و بسیاری از افرادی که دستی بر آتش دارند می دانند که تشویق خصوصاً وقتی مداوم و زیاد شد، دیگر چندان اثری ندارد اما قطعاً بی اثر نیست؛ اما نه به عنوان ایجاد انگیزه بلکه به عنوان تقویت انگیزه و پاسخ به نیاز کسب پاداش او، تشویق های کلامی مانند« آفرین، بسیار از تو راضی هستم، امروز عالی بودی و ... » به مراتب از تشویق های مالی مؤثرترند وتشویق های مادی و مالی هم باید در فواصل مشخص و نه به صورت روزانه وهفتگی به شخص داده شوند تا اثر گذاری مناسب را داشته باشند.
