چه بسیار کسانی که با زحمت بسیار آیات قرآن را در حافظه خود ثبت کرده اند، اما به دلیل سهل انگاری در تکرار و مرور آیات، این نعمت بزرگ را از دست داده و آیات را به فراموشی سپرده اند. از سوی دیگر، هدف اصلی از حفظ این کتاب ارجمند، انس با آیات انسان ساز آن و استفاده از برکات معنویش می باشد که این مهم جز با مرور منظم و ممارست بر آیات حفظ شده به دست نمی آید. متأسفانه برخی از حافظان صرفاً به هنگام مسابقات قرآن به مرور محفوظات خود می پردازند، اما در سایر اوقات از انس و مرور آیات حفظ شده غافلند. افزون بر آن برخی از روایات دلالت بر مذمت و ممنوعیت فراموشی آیات حفظ شده می کنند. امام صادق علیه السلام فرمودند: «هرکس سوره ای از قرآن را فرموش نماید آن سوره در یک صورت زیبا و درجه ای بلند برایش مجسم می گردد. هنگامی که آن صورت تمثل یافته را می بیند، می گوید: تو چه زیبا هستی! ای کاش از آن من بودی! آن صورت می گوید: مرا نمی شناسی؟ من فلان سوره هستم و اگر تو مرا فراموش نمی کردی، تو را به این مقام بالای معنوی می رساندم.
اصول کارآمدی و اثر بخشی مرور
برای مرور قرآن کریم، اصولی وجود دارد که حافظ با رعایت آنها می تواند زمینه استفاده بهتر از زحمات خود و به یاد سپاری محفوظاتش را فراهم کند. در ادامه به مهمترین آنها اشاره می کنیم.
اول: نظم و استمرار
حافظ قرآن باید در تکرار و مرور آیات، همواره نظم را در نظر داشته باشد و با جدّیت آن را دنبال کند در مقایسه مرور نامنظم ولی زیاد از طرفی و مرور منظم ولی کم از طرف دیگر با قاطعیت می توان گفت: اگر کسی کاری را به صورت مستمر پی گیری نماید، هرچند اندک باشد، نتیجه بخش تر خواهد بود. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در توصیه ای به حافظان قرآن فرمود: اگر حافظ قرآن در نگهداری محفوظاتش جدّیت به خرج دهد و قرآن را شب و روز به طور مستمر تلاوت کند، آن را از یاد نمی برد. ولی در غیر این صورت آن را از یاد خواهد برد.
دوم: مرور از حفظ
مرور آیات باید حتماً از حفظ انجام گیرد، نه از روی قرآن. برخی از حافظان، برای تکرار محفوظات خود به قرآن نگاه می کنند و بعد از مدتی متوجه می شوند که محفوظات آنها ضعیف گشته است؛ علت این مطلب آن است که آنها آیات را از حفظ تکرار نکرده اند.
سوم: استفاده از حافظه بصری
هر چند باید تکرار محفوظات از حفظ باشد، اما این بدان معنا نیست که خواندن قرآن از روی مصحف را ترک کنیم؛ بلکه لازم است که حافظ قران هر از چند گاهی به خطوط و آیات قرآن نظر بیفکند؛ تا هم از فضیلت نگاه به آیات قرآن بهره گیرد و هم مکان و موقعیت آیه در صفحه، در ذهنش تثبیت گردد. در برخی روایات نیز بر قرائت از روی مصحف تأکید شده است.
چهارم: توجه به معانی آیات
لازم است که انسان در هنگام مرور به معانی آیات توجه داشته باشد، تا بتواند بهترین بهره را از مرور خود ببرد. توجه به معانی موجب می شود انسان از مرور آیات، احساس معنوی خوبی پیدا کرده و فرایند مرور برایش لذت بخش باشد. در عین حال در روایات ما بر این نکته بسیار تأکید شده که قرائت قرآن باید با تدبر و تأمل و توجه به معانی باشد. فضیلت قرائت با تأمل و تدبر بسیار والاتر است از تلاوت معمولی. روشن است که با رعایت این نکته، ثواب و پاداش معنوی تلاوت نیز افزایش می یابد. فراموش نگردد که بسیاری از برکات معنوی، موجب نشاط حافظ در مرور محفوظات و در نتیجه اثر بخشی افزون تر آن در تقویت حفظ می گردد.
پنجم: مدیریت رفع خطاها
یکی از نکات مهم در بهره وری از مرور این است که بعد از هر بار مرور، حافظ باید موارد اشتباه خود را ثبت کرده و در آن تأمل نماید. یکی از اهداف تکرار آیات این است که حافظ نقاط ضعف و خطاهای خود را شناسایی نموده و برای رفع آن برنامه ریزی نماید. باید دانست کسانی که یک متن را به خاطر می سپارند، معمولاً خطاهای مشخص و معینی دارند. در نتیجه اگر بتوانند آن خطاها را شناسایی کرده و در پی برطرف کردنش باشند، می توانند در مدت کوتاهی به حد مطلوبی از تسلط – به گونه ای که آیات را بدون هیچ گونه اشتباهی تلاوت کنند – دست یابند. چنانچه خطاهای حافظ ناشی از ضعف حفظ باشد، باید آنها را ترمیم نمود؛ ولی چنانچه از ناشی از مشابهت با آیاتی باشد که در گذشته حفظ نموده است، برای جلوگیری از اشتباه آنها، به مقایسه این آیات با یکدیگر، از اشتباه جلوگیری نماید. برای سهولت این کار پیشنهاد می شود حافظ در صفحات قرآن و در زیر کلمان و یا جملاتی که در آنها دچار خطا گردیده، علامتی گذاشته و یا آنها را با ماژیک فسفری رنگی نماید. در مرتبه دوم پیش از آغاز مرور آیات، به تمامی مواردی که در دوره قبل علامت گزاری شده است توجه نماید و سپس آیات را بخواند. لازم به ذکر است که این کار را باید قبل از آغاز مرور انجام داد؛ نه اینکه در هنگام مرور، ابتدا خطاهای هر صفحه را مشاهده و آیات را بخواند. چنانچه حافظ در این مرتبه نیز بار دیگر با خطاهای گذشته مواجه شد، می تواند با قرار دادن علامتی دیگر این نکته را برای خود ثبت کند، که در این کلمه یا جمله دو بار دچار اشتباه شده است. در این صورت پیش از شروع دور سوم می داند که در چه مواردی دوبار و در چه مواردی یکبار اشتباه کرده است. قبل از شروع دور سوم مرورها، یکبار مواردی را که در آنها دوبار دچار خطا شده را مرور می نماید و سپس مرور دور سوم را آغاز می نماید. این کار سبب می شود تا حافظ به تدریج، به ترتیب اولویت نسبت به مواردی که بیشنر نیازمند توجه است آگاه شود. در نتیجه بتواند در مدت زمان کوتاهی با مرور خطاهای خود به حد بالایی از تسلط دست یابد. ممکن است این نکته به ذهن برسد که حاشیه خوردن قرآن موجب حواس پرتی می شود. برای حل این مشکل، حافظ می تواند بعد از آنکه از تسلط خود، اطمینان حاصل نمود، موارد ثبت شده را پاک نماید و یا قرآن خود را عوض کند و از قرآن دیگری برای مرور بهره بگیرد. البته ناگفته نماند نگهداری موارد خطا از جهاتی مفید به نظر می آید. چرا که ممکن است پس از مدتی دوباره به آن خطاها مبتلا گردد. به همین منظور آگاهی از خطاهای پیشین برای جلوگیری از این گونه مشکلات مفید خواهد بود.