الگوى طراحى آموزشى بر اساس عوامل چهارگانه
الگوى طراحى آموزشى بر اساس عوامل چهارگانه (طرح) يکى از الگوهاى قابل توجه در طراحى آموزشى است که براى اجرا، بازنگرى و اصلاح برنامه بکار مى‌رود.
الگوى طراحى آموزشى دانشگاه اينديانا
الگوى طراحى مورد استفاده در دانشگاه ايندياناى آمريکا نيز يکى از الگوهاى قابل توجه در طراحى آموزشى است. همچنان که در طرح ملاحظه مى‌شود، مراحل طراحى در اين الگو با تعيين هدف شروع مى‌شود و سپس در مرحلهٔ دوم، تحليل و شناخت شاگردان صورت مى‌گيرد. در مرحلهٔ سوم، محتواى برنامه و فعاليت‌هاى آموزشى تحليل و انتخاب مى‌شود، در مرحله چهارم، محتواى آموزشى سازماندهى و تنظيم مى‌گردد، در مرحلهٔ پنجم، با توجه به هدف و محتوا، وسيلهٔ آموزشى مشخص مى‌شود، در مرحله ششم، چگونگى اجراى برنامه تحليل مى‌شود و سرانجام در مرحلهٔ هفتم، ارزشيابى مطرح شده نتايج حاصل از ارزشيابى در تقويت و اصلاح مجدد برنامه دخالت داده مى‌شود و اين چرخه مرتب در فرايند آموزش ادامه پيدا مى‌کند.
الگوى طرح درس سالانه
طرح درس سالانه يا طرح درس کلى عبارت از اين است که محتواى يک ماده درسى بر اساس هدف و براى يک سال آموزشي، به مراحل و قدم‌هاى مناسب و مشخص تقسيم شود. براى تهيه چنين طرحي، بايد در ابتداى هر سال تحصيلى بر اساس اصول معين، بين هدف‌هاى آموزشى و برنامهٔ هفتگى ترتيبى اتخاذ شود که مجموعه فعاليت‌هاى آموزشى بموقع و بدون وقفه در طول يک سال تحصيلى اجرا شود.
اين الگو فقط براى یک ماه طراحى شده است و معلمان مى‌توانند آن را براى سه دوره سه ماهه تنظيم کنند.
مراحل طرح درس سالانه
گام نخست:
تهيه تقويم طرح. تقويم طرح را مى‌توان براى يک سال تحصيلى يا سه دورهٔ سه ماهه، با محاسبهٔ تعداد هفته‌ها، روزها و ساعت‌هايى که در طول سال تحصيلى براى تدريس درس مورد نظر پيش‌بينى شده است، محاسبه و تنظيم کرد. محاسبه بر اساس تقويم سالانه انجام مى‌گيرد؛ مثلاً اگر براى درس رياضى کلاس چهارم ابتدايى هفته‌اى سه ساعت در سه جلسه منظور شده باشد، مجموع جلسات در هر ماه ۱۲ جلسه يا ۱۲ ساعت و در طول سه ماههٔ اول، ۳۶ جلسه بدون احتساب تعطيلات رسمى و ايام امتحان و غيره خواهد بود. اگر تعطيلات رسمى از روى تقويم سالانه استخراج و ايام امتحان و تعطيلات احتمالى نيز پيش‌بينى شود و از کل جلسات سه ماهه حذف شود، زمان تدريس خالص و مفيد سه ماهه باقى خواهد ماند.
گام دوم:
تقسيم محتواى درس يا هدف‌هاى آموزشى بر زمان خالص يا مفيد تدريس. ابتدا بهتر است محتواى درس يا هدف‌ها و ساير فعاليت‌هاى آموزشى با احتساب فرصت لازم براى تمرين و مرور درس به سه دورهٔ سه ماهه تقسيم شود (بهتر است کل محتواى کتاب يا مادهٔ درسى در طول سال بر اساس ۵-۲ و ۵-۲ و ۵-۱ در سه ماهه‌هاى اول، دوم و سوم تقسيم شود؛ زيرا در سه ماهه سوم- به علت تعطيلات نوروزي، شروع امتحانات و عوامل ديگر- عملاً زمان تدريس محدودتر خواهد بود.) و سپس محتواى فصل‌ها و مباحث، هدف‌ها و ساير فعاليت‌هاى در نظر گرفته شده در طول هر سه ماه، به واحدهاى کوچک‌تر درسى يا محتواى متناسب با تک‌تک جلسات آموزشى تقسيم شود.
گام سوم:
تعيين هدف ويژه تدريس در هر جلسه. در اين قسمت، معلم بايد با توجه به مجموعه فعاليت‌هاى در نظر گرفته شده و محتواى درس، هدف ويژه تدريس خود را در هر جلسه مشخص کند.
گام چهارم:
تعيين و پيش‌بينى فعاليت‌هاى ديگر آموزشى خارج از مدرسه که براى تقويت يادگيرى شاگردان مى‌تواند مؤثر باشد.
الگوى طرح درس روزانه
طرح درس روزانه شامل پيش‌بينى و تنظيم مجموعه فعاليت‌هايى است که معلم از پيش براى رسيدن به يک يا چند هدف آموزشى ويژه در يک جلسه تدريس تدارک مى‌بيند. طرح درس روزانه موجب مى‌شود که معلم فعاليت‌هاى ضرورى آموزشى را بترتيب و يکى بعد از ديگرى در مراحل و زمان‌هاى مشخص و به شيوه‌اى منطقى پيش ببرد و نتايج حاصل از آن را براى تدريس در مراحل بعدى آموزش مورد استفاده قرار دهد. در واقع، اين عمل سازماندهى و ارزيابى دائمى فعاليت‌هاى آموزشى بمنظور بهبود کيفيت آموزشى است.
مراحل تهيه طرح درس روزانه
رعايت مراحل و نکات ذيل براى تدوين يک طرح درس روزانه ضرورى است:
۱. تعيين موضوع درس.
۲. مشخص کردن هدف ويژه تدريس در يک جلسه يا هدف اجرايى نهايى يک جلسه فعاليت آموزشي.
۳. تجزيه موضوع کلى درس به مطالب و مفاهيم جزئى‌تر (تعيين رئوس مطالب)؛ اين عمل را براى تهيه هدف‌هاى جزئى و رفتارى تدريس لازم و ضرورى است.
۴. تهيه هدف‌هاى جزئى يا مرحله‌اى بر اساس رئوس مطالب تعيين شده.
۵. تهيه و تنظيم هدف‌هاى رفتارى يا هدف‌هاى اجرايى تدريس. هدف‌هاى رفتارى هر جلسه تدريس با توجه به شرايط و ضوابط و امکانات متناسب با سطوح مختلف حيطه‌هاى يادگيرى نوشته مى‌شود و سپس براى رسيدن به هدف‌هاى جزئى و کلى از ساده به مشکل تنظيم مى‌شود.
۶. بررسى رفتار ورودى و دانسته‌هاى پيشين شاگردان.
۷. تهيه و تنظيم سؤالات لازم براى اجراى ارزشيابى تشخيصي. بمنظور تعيين توانايى‌هاى واقعى شاگردان براى ورود به فعاليت‌هاى جديد آموزشي، پيش‌بينى ارزشيابى تشخيصى لازم و ضرورى است. با ارزشيابى تشخيصى است که معلم مى‌تواند نخستين گام آموزشى خود را در يک جلسه تدريس مشخص کند. سؤالات ارزشيابى تشخيصى بهتر است بر اساس رفتار ورودى و هدف‌هاى درس جديد تنظيم شود.
۸. تحليل و پيش‌بينى نتايج ارزشيابى و تعيين اولين گام آموزشى (نقطه شروع تدريس).
۹. تعيين و تنظيم مراحل ارائه محتوا. تعيين و تنظيم نحوهٔ ارائه محتوا به ترتيب اهميت، به چند مرحله بشرح زير تقسيم مى‌شود:
الف- مرحلهٔ آمادگى:
- آمادگى معلم: بديهى است براى انجام دادن هر کارى بايد آمادگى داشت. امر تدريس نيز نمى‌تواند از اين قانون مستثنا باشد. معلم مجبور است خود را براى تدريس آماده کند. او بايد در نظر بگيرد که در کلاس چه مى‌خواهد بگويد، چگونه مى‌خواهد کلاس را شروع کند، چه هدف‌هايى را مى‌خواهد تحقق بخشد، چگونه مى‌خواهد در کلاس ايجاد انگيزه کند و اين انگيزه را تا پايان کلاس استمرار ببخشد و سرانجام، درس را چگونه مى‌خواهد به پايان برساند. بعلاوه، او بايد در زمينهٔ موضوع مورد تدريس مطالعه کافى داشته باشد و با وسايل آموزشى کار کند تا با تسلط کافى وارد کلاس شود.
- آمادگى شاگرد: تا شاگرد به درس معلم توجه نکند و در اجراى فعاليت‌هاى آموزشى با معلم همکارى نکند، تدريس به مفهوم واقعى و عملى آن صورت نخواهد گرفت. توجه شاگرد و همکارى او نيز مستلزم آماده شدن براى فعاليت است. تجربه نشان داده است که در آغاز ورود به کلاس، اغلب شاگردان هنوز متوجه فعاليت‌هايى هستند که قبل از آمدن به کلاس افکار آنها را بخود مشغول داشته است. در شروع کلاس معلم موظف است توجه و افکار شاگرد را بطور جدى متوجه کلاس و شروع درس مى‌کند. معلمان در اين مرحله از روش‌هاى مختلفى استفاده مى‌کنند. يکى حضور و غياب مى‌کند، ديگرى به تخته‌سياه مى‌کوبد، سومى داستان و حديثى را شروع مى‌کند و سرانجام ممکن است با صداى رسا از شاگردان بخواهد به حرفهايش گوش دهند.
- آماده‌کردن وسايل و مواد آموزشي: معلم در فرايند آموزش، کم و بيش احتياج به وسايل و مواد آموزشى دارد. بدون دسترسى به اين وسايل، تدريس مؤثر صورت نخواهد گرفت. وسايل ممکن است شامل گچ، قلم، کاغذ، کتاب، وسايل آزمايشگاهى و ابزارهاى پيشرفته ديگر باشد.
چنانچه معلم در کاربرد بعضى از وسايل مهارت چندانى نداشته باشد، بايد قبل از رفتن به کلاس و به کارگيرى آنها در حضور شاگردان، تمرين لازم را انجام دهد تا مهارت لازم را کسب کند. معلم نه تنها بايد وسايلى را که خود براى تدريس لازم دارد آماده کند، بلکه بايد وسايلى را که شاگردان براى کسب تجارت و انجام دادن تمرين بدان نيازمندند نيز تهيه کرده، در اختيار آنان قرار دهد.
ب- مرحلهٔ معرفى و بيان هدف‌هاى صريح آموزشى:
معلم پس از اينکه مطمئن شد شاگردان آمادگى لازم را براى شروع فعاليت‌هاى آموزشى دارند، مى‌تواند درس جديد را معرفى کند و انتظاراتى را که از آن درس دارد بطور صريح با شاگردان در ميان بگذارد. معرفى درس بايد به گونه‌اى صورت بگيرد که با ساخت شناختى شاگردان مرتبط باشد. معرفى درس و هدف‌هاى آن شاگردان را براى آشنايى با تجارب و سعى در دستيابى به آنها آماده مى‌سازد، به اين شرط که هدف‌هاى آموزشي، بسيار ساده، روشن و مشخص براى آنان بيان شود. معلم بايد نوع انتظارى که از شاگردان دارد و سطح انتظارش را براى همه کلاس و همچنين براى تک‌تک شاگردان معلوم سازد. زمان اختصاص داده شده براى اين مرحله نبايد بيش از ۳ تا ۵ دقيقه باشد.
ج- مرحلهٔ ارائه درس:
در اين مرحله، معلم بايد نحوهٔ ارائه محتواى سازماندهى شده را مشخص کند. او بايد مشخص کند که مى‌خواهد از کجا و چگونه شروع کند و به کجا ختم نمايد. موضوع مهمى که معلمان در اين مرحله بايد در نظر داشته باشند اين است که از زياده‌گويى و پراکنده‌گويى اجتناب ورزند. آنان بايد به شاگردان فرصت دهند تا خود به اکتشاف بپردازند و در فرايند آموزش فعال باشند. اگر شاگردى در موقعيت‌هاى آموزشى فعال نباشد، پس از مدتى کوتاه دچار حالتى مى‌شود که به قول وايتهد پوسيدگى ذهني را به دنبال خواهد داشت. معلم براى جلوگيرى از اين امر بايد بر کليه روش‌هاى تدريس تسلط داشته باشد تا بتواند در موقعيت‌هاى خاص، بهترين آنها را انتخاب کند.
د- مرحله خلاصه کردن و نتيجه‌گيرى:
براى تثبيت مطالب ارائه شده در ذهن شاگردان، لازم است درس ارائه شده بطور خلاصه جمع‌بندى و نتيجه‌گيرى شود. تلخيص و جمع‌بندي، مفاهيم از دست داده شده در طول کلاس را براى شاگرد روشن مى‌کند. بهتر است تلخيص و نتيجه‌گيرى توسط خود شاگردان انجام پذيرد و معلم اظهار نظر نهايى را ارائه کند.
هـ- مرحلهٔ ارزشيابى:
بعد از ارائه محتوا و جمع‌بندى و نتيجه‌گيري، لازم است معلم بداند که شاگردانش تا چه حد به هدف‌هاى مورد نظر در آموزش رسيده‌اند. اگر چه ممکن است اين عمل در طول زمان تدريس، بطور ضمنى انجام گيرد، ضرورت دارد معلم پس از پايان ارائه محتوا، با مقايسهٔ بين سطح مهارتى که انتظار دارد شاگرد به آن برسد و آنچه شاگرد عملاً بدان رسيده است، ميزان يادگيرى شاگرد و مؤثر بودن روش تدريس خود را ارزشيابى کند.
و- مرحله تعيين تکليف و پايان دادن درس:
معلم مى‌تواند براى تقويت مطالب آموخته شده و ارتباط دادن آن با زندگى واقعى شاگردان، تکاليفى را براى تمرين در بيرون از مدرسه معين کند. البته تکاليف نبايد به گونه‌اى باشد که وقت فراغت شاگردان را بيش از حد اشغال و آنان را خسته کند؛ زيرا در اين صورت اثر مطلوب خود را از دست خواهد داد. پس از ارائه تکاليف، بايد پايان کلاس اعلام شود، اما پايان کلاس بايد به گونه‌اى باشد که شاگردان با احساس رضايت از کلاس بيرون بروند؛ زيرا اين عمل اشتياق آنان را براى حضور در جلسات آينده تقويت خواهد کرد.
۱۰. تعيين روش يا روش‌هاى مناسب براى ارائه محتوا در مراحل مختلف. معلم مى‌تواند از يک روش يا روش‌هاى مختلف در يک جلسهٔ تدريس استفاده کند.
۱۱. انتخاب مواد آموزشى متناسب با روش و محتواى برنامه.
۱۲. مشخص کردن فعاليت و تجارب يادگيرى مطلوب خارج از مدرسه، براى تقويت ميزان يادگيري.
۱۳. تعيين زمان لازم براى اجراى هر يک از مراحل تدريس.
۱۴. پيش‌بينى نحوهٔ ارزشيابى بعد از تدريس و طرح سؤالات لازم.
