چنان که می دانیم در متون اسلامی از تفسیر به رأی در مورد آیات قرآن کریم به شدت نهی شده است.

تفسیر به رأی عبارت از تفسیری است که مفسّر بر اساس اندیشه های از پیش ساخته، در آیات قرآن بنگرد و هدفش این باشد که برای نظریه خود از قرآن دلیلی بیابد. به عبارت دیگر به جای عرضه عقیده خود بر قرآن، قرآن را بر عقیده خود عرضه نماید.

مبنای حرمت و مذمت تفسیر به رأی، احادیثی است که از پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام رسیده است؛ چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

مَن فَسَّرَ القُرآنَ بِرَأیهِ فَلیتَبَوّءْ مَقْعَدُهُ مِنَ النّارِ8

کسی که قرآن را به رأی خویش تفسیر نماید، جایگاه خود را در آتش دوزخ مهیا ببیند.

از این رو ممکن است برای بعضی این مطلب مشتبه شود که تدّبر در قرآن نیز شامل این نهی بوده و همگان مجاز به تدّبر در قرآن نباشند؛ زیرا لازمه تدّبر، اندیشیدن در آیات قرآن و به دنبال آن برداشت نمودن از آنها است و ترس این مطلب می رود که در حین اندیشیدن، شخص نظر خود را به جای نظر قرآن قرار دهد و نتیجه گیری نماید.

در پاسخ به این شبهه می گوییم:

1. بین تدّبر و تفسیر به رأی، تفاوت اساسی وجود دارد. تفسیر به رأی در حقیقت عرضه کردن قرآن بر عقیده و پیش فرض ها و ذهنیت های خویش است، در حالی که تدّبر، بر عکس آن است؛ این که انسان خود را بر قرآن عرضه کند و عقاید خود را با قرآن انطباق داده و ناخالصی ها را اصلاح نماید. پر واضح است که مقایسه تدّبر با تفسیر به رأی، قیاسی مع الفارق است؛ تفسیر به رأی کجا و قرآن را ملاک و معیار دانستن و از آن راهنمایی و هدایت خواستن کجا!

2. همان اندازه که تفسیر به رأی کاری زشت و نکوهیده است، تدّبر در قرآن کاری پسندیده، لازم و مورد سفارش فراوان قرآن است و ترک کنندگان آن به شدت توبیخ و سرزنش شده اند.9

3. در هیچ یک از آیات دعوت به تدّبر، قید و شرطی برای تدّبر در قرآن نیامده است، بلکه به صورت عام، همگان را به این موضوع مهم و اساسی دعوت کرده است و چنانچه در تدّبر شبهه تفسیر به رأی وجود داشت قرآن با چنین دعوت عمومی انسان ها را بدان فرانمی خواند.

4. منع از تدبر در قرآن علاوه بر این که مخالف نص صریح قرآن کریم است، مخالف دعوت عقل در باب اصول اعتقادات از قبیل اثبات صانع، توحید، معاد و نبوت است. به همین جهت برخی از بزرگان، تفسیر به رأی را تنها در مورد تعبدیات که شامل آیات احکام است می دانند؛ زیرا احکام عبادی تنها باید از خازنان وحی اخذ شود.

امام خمینی رحمه الله در این باره می فرماید:

تفکر و تدّبر در آیات شریفه را با تفسیر به رأی، که ممنوع است، اشتباه نموده اند؛ و به واسطه این رأی فاسد و عقیده باطله، قرآن شریف را از جمیع فنونِ استفاده عاری نموده و آن را به کلّی مهجور نموده اند؛ در صورتی که استفادات اخلاقی و ایمانی و عرفانی به هیچ وجه مربوط به تفسیر نیست تا تفسیر به رأی باشد.... 10

همچنین در جای دیگر می فرماید:

... محتمل است، بلکه مظنون است که تفسیر به رأی راجع به آیات احکام باشد که دست آرا و عقول از آن کوتاه است.... چنان که اکثر روایات شریفه در این باب در مقابل فقهای عامه که دین خدا را با عقول خود و مقایسات می خواستند بفهمند وارد شده است. ... 11

اهمیت تدبر در قرآن

چنان که اشاره شد، قرآن کریم در آیات فراوان به صراحت، یا با کنایه انسان را بهتدّبر در آیات خود فراخوانده است. لحن خطاب های قرآن در این فراخوانی نشانگر اهمیت ویژه موضوع تدّبر است و ذهن انسان هوشمند را به این سؤل معطوف می دارد که به راستی چه اهمیت و ضرورتی بر موضوع تدّبر مترتب است که این چنین مورد تأکید خداوند قرار گرفته است؟

برای پاسخ به این سؤل مهّم لازم است ابتدا انسان و نیازهای معنوی او اجمالاً مورد بررسی قرار گیرد و سپس به بررسی نقش قرآن در رفع نیازهای انسان پرداخته شود تا نقش تدّبر در قرآن و اهمیت آن در فرایند بازسازی شخصیت انسان هر چه بیشتر آشکار گردد.

الف. انسان و نیازهای معنوی او: انسان موجود خارق العاده ای است که از دو بعد متفاوت ترکیب شده و می تواند در دو جهت کاملاً متضاد سیر کند؛ هم استعداد صعود به بالاترین مرتبه ممکن را دارد؛ «فَکانَ قابَ قَوسَینِ اَوْاَدْنی». (نجم: 9) و هم دارای قابلیت سقوط به پست ترین مرتبه حیوانّیت، بلکه پایین تر از آن است؛ «اِن هُم اِلاّ کالأَنعامِ بَل هُم اَضَلُّ سَبیلاً». (فرقان: 44)

خداوند از یک سو انسان را به عنوان اشرف مخلوقات، جانشین خود، امانت دار، کریم، بصیر، مختار و بافضیلت12 و از سوی دیگر او را موجودی طالب هوا و هوس، ناسپاس و کفرپیشه، مجادله گر، عجول و شتاب زده، مال دوست، حریص و کم طاقت دانسته است.13

پس، وجود این دو گرایش مادی و معنوی در طبیعت و سرشت انسان که ناشی از نیروی اراده و قدرت انتخاب اوست، زمینه ساز سعادت و شقاوت او خواهد بود. و این انسان است که با نوع نگرش و گزینشی که دارد مسیر زندگی خویش را رقم خواهد زد. از این رو همواره نیازمند عاملی است که هم در بُعد عقلانی مدد کار خرد او باشد و او را در انتخاب نوع جهان بینی یاری رساند و هم در بعد اخلاقی و عرفانی مایه صفای روح و جلای دل او بوده و در وادی ظلمات نفس اماره بسان چراغی پرفروغ فراروی او قرار گیرد.

ب. نقش قرآن در رفع نیازهای انسان: از آنجا که قرآن کریم، کتاب هدایت انسان است، باید او را در هدایت تمام ابعاد و استعدادهای ارزنده وجودیش یاری کند و به همین دلیل، بخشی از رهنمودهای قرآن برای پرورش عقل و فکر انسان تنظیم شده و بخشی دیگر به پرورش دل و جان او اختصاص دارد. تا آنجا که خدای سبحان گاه نزول قرآن را برای تفکر و تعقل و علم آموزی به مردم معرفی می کند و می فرماید:

وَ اَنزَلَ اللّهُ عَلَیک الکتابَ وَالحِکمَةَ وَ عَلَّمَک مالَمْ تَکن تَعْلَمُ (نساء: 113)

و خداوند کتاب و حکمت را بر تو نازل کرد و تو را چیزی آموخت که خود توانایی کسب آن را نداشتی.

و گاه نیز نزول قرآن را مایه شفای دل و صفای جان و رسیدن مردم به سلامت کامل و همیشگی معروفی می نماید و می فرماید:

وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤِنینَ (اسراء: 82 )

از قرآن چیزی را که شفای دل و رحمت برای مؤنان است فرستادیم.

از این رو بسیاری از نام های قرآن کریم که خداوند برای این کتاب مقدس بیان فرموده از جمله صفاتی است که برای پرورش عقل و پرورش روح انسان ضرورت دارد و استعدادهای نهفته او را شکوفا و بارور می سازد؛ صفاتی مانند فرقان، برهان، علیم، حکیم، بشیر و نذیر، نور، ذکر، مبین و میزان، که همه در زمره رسالت هدایت این کتاب شریف متجلّی گردیده و ناظر به دو بُعد پرورش عقل و جان آدمی است.

ج. نقش تدّبر در فرایند بازسازی شخصیت انسان: در مقایسه احوال کسانی که در زندگی خود قرآن را سرمشق قرار دادند و با تدّبر در قرآن، از آن به عنوان کتاب هدایت و زندگی استفاده کردند، با کسانی که چنین توفیقی را نداشته اند به دو نوع زندگی بسیار متفاوت برخورد می کنیم که با هم تفاوت ماهوی و بنیانی دارند. قرآن کریم زندگی دسته اول را «حیات طیبّه» می داند:

مَنْ عَمِلَ صالِحا مِنْ ذَکرٍ اَوْ اُنْثی وَهُوَ مُؤِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً (نحل: 97)

هر کس که عمل شایسته ای انجام دهد خواه مرد باشد یا زن، در حالی که مؤن است او را به حیاتی پاک زنده می داریم.

وَما یسْتَوی الأَحْیآءُ وَلاَ الأمَواتُ اِنَّ اللّهَ یسْمِعُ مَنْ یشآءُ وَما اَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ (فاطر: 22)

و هرگز مردگان و زندگان یکسان نیستند! خداوند پیام خود را به گوش هر کس بخواهد می رساند، و تو نمی توانی سخن خود را به گوش آنان که در گور خفته اند برسانی!

زندگی با «حیات طیبه» توأم با رحم و مروّت و انصاف، صداقت و صمیمیت، گذشت و ایثار و سبقت در کارهای خیر است. محیط این زندگی سراسر گُل است و ریحان، عطر است و مشک افشان و نغمه خوش بلبلان قرآن طراوت حیات را برای متدبّران و دل سپردگان به قرآن صد چندان می کند و راه ورود به این حیات پاک و مبارک را برای طالبانش هموار و آسان می سازد؛ چنان که امام علی علیه السلام در رابطه با

نقش هدایتگری قرآن می فرماید:

آگاه باشید! همانا این قرآن پند دهنده ای است که نمی فریبد و هدایت کننده ای است که گمراه نمی سازد و سخنگویی است که هرگز دروغ نمی گوید. کسی با قرآن همنشین نشد، مگر آن که بر او افزود یا از او کاست؛ در هدایت او افزود

و از کور دلی و گمراهی اش کاست.

آگاه باشید کسی با داشتن قرآن، نیازی ندارد و بدون قرآن بی نیاز نخواهد بود.14

ولی زندگی دسته دوم همواره توأم با خشم و غضب، حیله گری، خودخواهی و خودپسندی، فریب و ریاکاری و شهوت و پستی است. محیط این زندگی گرچه به ظاهر زیباست، ولی در حقیقت شوره زاری است که به جای گل، خار و خاشاک می روید و مأمن جانوران موزی و درّندگان وحشی است. در چنین فضایی به جای آواز خوش قرآن، نفیر شیطان و زوزه گرگان بلند است؛ آیا به راستی حقیقت غیر از این است؟! و چه زیبا فرموده است خداوند سبحان که:

وَالْبَلَدُ الطَّیبُ یخْرُجُ نَباتُهُ بِأِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذی خَبُثَ لایخْرُجُ اِلاّ نَکدا (اعراف: 58 )

سرزمین پاکیزه (و شیرین) گیاهش به فرمان پروردگار می روید؛ امّا سرزمین های بد طینت (و شوره زار) جز گیاه ناچیز و بی ارزش، از آن

نمی روید.

میزان بهره مندی از قرآن

قرآن کریم سفره کرَم الهی است و برای اکرام و ضیافت از انسان در مهمانسرای دنیا گسترده شده است؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

اِنَّ هذَاالْقُرآنَ مَائِدَةُ اللّهِ فَتَعَلَّمُوا مِنْ مَائِدَةِ مَا اسْتَطَعْتُمْ15

همانا قرآن سفره گسترده الهی است، پس در حد توان خویش از این خوان کرم بهره گیرید. (محمد: 24)

ورود به این ضیافت برای همگان آزاد است و میزبان حکیم کریم نه تنها ورود کسی را ممنوع نکرده، بلکه از همگان توقع حضور دارد و از اهمال کاران به شدت ناخورسند است؛ چنان که می فرماید:

اَفَلا یتَدَبَّروُنَ الْقُرآنَ اَمْ عَلی قُلُوبٍ اَقْفالُها (محمّد: 24)

آیا به آیات قرآن نمی اندیشند؟ یا (مگر) بر دلهایشان قفل هایی نهاده شده است؟

میزان بهره مندی هر کس از این مائده الهی بسته به اشتها و ظرفیت وجودی اوست. امام خمینی رحمه الله در این باره می فرماید:

قرآن یک سفره ای است که خدا پهن کرده برای همه بشر، یک سفره پهنی است، هر که به اندازه اشتهایش از آن می تواند استفاده کند؛ اگر مریض نباشد که بی اشتها شود. امراض قلبیه، آدم را بی اشتها می کند؛ (قرآن) یک سفره پهنی است که همه از آن استفاده می کنند؛ مثل این که دنیا هم یک سفره پهنی است که همه استفاده می کنند: یکی علفش را از آن استفاده می کند، یکی میوه را از آن استفاده می کند، یکی مسائل دیگر را استفاده می کند. از همین دنیا، هر یک، یک طور استفاده دارد، انسان یک طور استفاده دارد، حیوان یک طور، انسان در مقام حیوانیت یک طور، (او) هرچه بالاتر برود از این سفره پهن الهی که عبارت از وجود است، (بیشتر) استفاده می کند. قرآن هم این طوری است، یک سفره پهن است برای همه، هر کس به اندازه اشتهایی که دارد و آن راهی که پیدا کند به قرآن، استفاده می کند.16

راز محرومیت از قرآن

با وجود آن که میهمانسرای رحمت الهی بدون استثنا به روی همه باز است و همواره خداوند سبحان از همگان دعوت به میهمانی می کند، ولی انسان های فراوانی یافت می شوند که با وجود احساس تشنگی و گرسنگی روحی و معنوی، از استفاده از آن ناتوان اند و یا بهره مثبتی از آن نمی برند. خداوند سبحان برای پاسخ به این معمّا چنین می فرماید:

قُلْ هُوَ لِلَّذینَ امَنُوا هُدی وَ شِفآءٌ وَ الَّذِینَ لایؤِنُونَ فی ءَ اذانِهِمْ وَقْرُ وَهُوَ عَلَیهِم عَمی (فصلت: 44)

بگو این کتاب برای کسانی که ایمان آورده اند رهنمود و درمانی است، و کسانی که ایمان نمی آورند در گوش هایشان سنگین است و قرآن برایشان نامفهوم است.

قرآن کریم بهره مندی آنها را نه تنها مردود، بلکه برایشان زیانبار می داند:

وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلمُؤِنینَ وَ لایزیدُ الظّالِمینَ الاّخَسارا (اسراء: 82 )

و ما آنچه را برای مؤنان مایه درمان و رحمت است از قرآن نازل می کنیم، ولی ستمگران را جز زیان نمی افزاید.

اگر بیماری با خوردن میوه پر آب و شیرین و شاداب، بیماری اش بیشتر شود، این مشکل از ناحیه آن میوه نیست، بلکه سبب محرومیت و افزایش رنجوری او، دستگاه هاضمه خود او است.

فی قُلُوبِهِم مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللّهُ مَرَضا (بقره: 10)

در دلهایشان مرضی است؛ و خدا بر مرضشان افزود.

همانطور که در مثال بالا افزایش بیماری مبتلایان به سوء هاضمه در اثر خوردن میوه شیرین به نقص شخصی مریض برمی گردد نه به بدی میوه شیرین و سالم؛ افزایش مرض و زیان و خسارت در اینجا نیز به نقص کافران و منافقان برمی گردد نه به سوء تأثیر قرآن حکیم. چه زیبا فرمود شاعر شیرین سخن سعدی شیرازی: