حفظ قرآن از دیر باز مورد توجه حضرات معصومین (علیهم السلام) بوده و بسیاری از بزرگان و دانشمندان اسلامی در این وادی قدم نهاده اند. اما اینجا شبهه ای مطرح است که با وجود علومی مانند تفسیر که در جهت فهم قرآن تلاش دارد و با وجود اصل عمل به قرآن آیا می شود حفظ را مقدم بر تفسیر یا عمل به قرآن قرار داد.
شبهه اول: یکی از شبهات در رابطه با حفظ قرآن این است که توجه به تفسیر و فهم قرآن، اهمیت بیشتری نسبت به حفظ قرآن دارد. خود قرآن هم تأکید بر تعقل و فهمیدن دارد مانند آیه 82 سوره نساء و آیه 24 سوره محمّد (صلی الله علیه و آله) و ما با این تأکیدات خود قرآن، نباید با حفظ کردن الفاظ قرآن، از فهم معانی آیات غفلت بکنیم و اصل را نباید فدای فرع کرد. آن چه مهم است فهم بطن قرآن است و ظاهر قرآن نباید ما را از باطن و فهم صحیح آن جدا کند.
جواب : اولاً الفاظ قرآن از جانب خود حضرت حق می باشد و کلام الهی است و همین الفاظ قرآن قابل مقایسه با هیچ حرف و سخنی نیست. خود این الفاظ و آیات قرآن هم، متبرک و نورانی هستند، هر چند نورانیت آن را ما درک نکنیم.
ثانیاً: نکته ای که باید این جا مطرح کرد این است که در شبهه ی بالا یک خلطی صورت گرفته است. توضیح مطلب از این قرار است : این نکته که اصل را نباید فدای فرع کرد، کاملاً صحیح است. ولی این حرف در مورد حفظ قرآن اشتباه است. به عبارت دیگر ما با حفظ قرآن زمینه ی بسیار خوبی برای رسیدن به فهم و تفسیر قرآن را مهیا می کنیم و نه تنها اصل (تفسیر و فهم قرآن) فدای فرع (حفظ آیات قرآن) نمی شود، بلکه با توجه این فرع، بستر بسیار مناسبی برای رسیدن به اصل مهیا می شود.
ثالثاً: ما هم قبول داریم که فهم قرآن و هم چنین تفسیر قرآن اصل می باشد. اما سئوال این جاست چطور می شود به این اصل رسید و چه راهی بهترین راه برای رسیدن به این اصل است؟ با دقت در مقوله حفظ قرآن می توان با قاطعیت این پاسخ را داد که بهترین راه و کوتاه ترین مسیر به سمت فهم قرآن و تفسیر آن،حفظ آیات قرآن است و برای این مطلب دلائل زیادی هست که به چند مورد اشاره میکنیم.
دلیل اول: حافظ قرآن در شروع حفظ آیات، ترجمه آیات را حداقل یک بار نگاه می اندازد و روش حفظ درست آیات قرآن هم همین است که ابتدا معنی آیات دانسته شود. ترجمه و معنی کمک بسیار بزرگی به حافظ در جهت حفظ دارد و دانستن معنی و ترجمه آیات، مقدمه لازم برای حفظ می باشد. بنابراین حافظ کل قرآن، هم با ترجمه آیات آشنا هست و هم این که حداقل یک بار (اگر بیشتر از این نباشد) ترجمه کل قرآن را خوانده است. این نکته هم کاملاً روشن است که ترجمه، کمک کننده بسیار خوبی برای فهم و تفسیر قرآن می باشد.
دلیل دوم: ما در فهم و تفسیر قرآن، هم باید به الفاظ و عبارات و جمله بندی آیات توجه کنیم و هم باید توجه به ترجمه تحت اللفظی تک تک کلمات و معنای کل جمله داشته باشیم.این مطلب، حداقل های لازم برای فهم و تفسیر قرآن می باشد. طبیعتاً کسی که حافظ کل قرآن باشد هم تسلط بسیار خوبی نسبت به الفاظ قرآن خواهد داشت و هم این که نسبت به موضوعات قرآنی (مثل نماز،حج،سیاست،نبوت، ولایت و ...) اشراف خوبی خواهد داشت و این شخص مشخص است که زمینه بسیار خوبی برای تفسیر و فهم قرآن خواهد داشت و این فرد موفقیتش در مقوله تفسیر بسیار بیشتر از شخص غیر حافظ است.
حاصل مطلب این که حافظ قرآن در بحث فهم و تفسیر قرآن، از شخص غیر حافظ موفق تر است و در واقع می توان گفت حفظ قرآن مقدمه ای است بسیار عالی برای رسیدن به فهم بهتر قرآن.
شبهه دوم: یکی از شبهات دیگر در رابطه با حفظ قرآن، این است که برخی می گویند حفظ آیات قرآن مهم است ولی ما که نمی توانیم به آیات قرآن عمل کنیم چرا قرآن را حفظ کنیم؟ اگر حفظ قرآن داشته باشیم ولی به آن عمل نکنیم، در آن دنیا مؤاخذه می شویم که چرا به آیات قرآن عمل نکردید در صورتی که شما از آیات قرآن و مفاهیم آن خبر داشته اید و آیه « لم تقولون ما لا تفعلون » شامل حال ما می شود. چه فائده ای دارد که قرآن را از حفظ بخوانیم در صورتی که اصل، عمل کردن است و عمل ما، عمل صالح و خوبی نیست. چرا کاری بکنیم که در عالم آخرت گرفتار عذاب الهی بشویم؟
جواب: اولاً همه مسلمان ها باید تکالیف دینی و شرعی خود را یاد بگیرند و به آن ها عمل کنند و در این جهت فرقی بین حافظ قرآن و غیر حافظ نیست. به عبارت دیگر، همه ما چون مسلمان هستیم، وظیفه داریم به محتوای قرآن و فرمایشات خداوند، عمل کنیم و اگر به فرامین الهی عمل نکنیم، گرفتار عذاب اخروی خواهیم شد چه حافظ قرآن باشیم و چه نباشیم. نکته ای که در این جا وجود دارد این است که در نگاه جامعه و هم چنین در پیشگاه خداوند، از حافظ قرآن به جهت انس او با قرآن و جایگاه او، انتظار بیشتری وجود دارد و جا دارد که حافظ قرآن، اخلاق و رفتار او قرآنی باشد و برای دیگران به عنوان یک الگو بدرخشد.
ثانیاً: خود حفظ کردن قرآن، یک عمل صالح بسیار با ارزش است و از این مطلب نباید غفلت کرد. عمل صالح فقط به نماز و روزه و حج و مانند آن نمی باشد بلکه خواندن آیات و انس با کلام الهی یکی از اعمال بسیار خوب و کمک کننده در دنیا و آخرت است.
ثالثاً: این توجیه که اگر ما حافظ بشویم برای ما مسئولیت دارد و در صورت عمل نکردن به معنی قرآن، مورد مؤاخذه قرار می گیریم، استدلال درستی نمی باشد. زیرا با این توجیه، انسان می خواهد از اصل کار حفظ، فرار کند و از زیر بار مسؤلیت شانه خالی کند. به این مثال دقت کنید : شخصی می خواهد کتاب آزمون راهنمایی و رانندگی را مطالعه کند و حفظ کند، با این بهانه که شاید اگر من به محتوای کتاب عمل نکنم و با ماشین تصادف کنم و جریمه بشوم و کلی باید هزینه جریمه و خسارت را بدهم، اصلاً سراغ خواندن و حفظ کردن کتاب راهنمایی و رانندگی نرود، آیا فرد عاقلی هست که کار چنین شخصی را تأیید کند؟
رابعاً: کسی که حافظ قرآن باشد، همیشه حداقل چندین قدم جلوتر از شخصی است که می توانسته حفظ کند و حفظ نکرده است، چه در رابطه با عمل کردن به قرآن و چه در رابطه با تفسیر قرآن و چه در مورد پژوهش قرآنی و یا هر کار قرآنی دیگر. نکته ای که بسیار مهم است و باید توجه شود این است که حفظ و انس با کلام الهی، زمینه بسیار مناسبی ایجاد خواهد کرد برای عمل کردن به معانی قرآن و در واقع می شود گفت که حفظ قرآن مقدمه ای است بسیار خوب برای عمل کردن به محتوای قرآن. چون حافظ در حفظ قرآن با ترجمه و معانی آیات سر و کار دارد و هم چنین با تکرار آیات، معانی آیات برای او تداعی می شود و این توجه به معانی،بسیار مفید و خوب می باشد. چون یکی از مطالب بسیار مهم در مقوله اخلاق اسلامی بحث توجه دادن به مطالب مفید (نعمت های الهی،ابدی بودن عالم آخرت، زود گذر بودن لذات دنیا،حساب و کتاب داشتن اعمال انسان و ...) و تکرار این مطالب است که باعث می شود انسان خودش را اصلاح کند و به سمت خوبی ها اشتیاق پیدا کند .خوشبختانه در حفظ قرآن هم توجه دادن وجود دارد و هم تکرار مطالب خوب و مفید.
بنابراین حفظ قرآن،خودش عمل صالح است و زمینه ساز بسیار خوبی برای عمل کردن به مفهوم قرآن می باشد.

........................

منبع