شرایط و عوامل حفظ قرآن شرط‌های اصلی حفظ قرآن

گروهی بی‌آنكه روشی مطمئن و آزموده برگزینند به حفظ قرآن روی می‌آورند و در میانه‌ی راه با شكست و نومیدی روبه‌رو می‌شوند.
«روش درست» نوعی راه میان‌بر برای رسیدن به مقصود است. به همین دلیل، آنان كه كارهایی چون شنا، خطاطی و نقاشی را زیر نظر استاد و با روش درست فرا می‌گیرند، در كم‌ترین زمان به نتیجه دست می‌یابند. راز موفقیت در حفظ قرآن نیز روش درست است. روشی كه در این بخش ارائه می‌شود، تا حدود زیادی می‌تواند شیفتگان حفظ قرآن را یاری دهد. پیش از تعیین روش، نگاهی گذرا به شرط‌ها و عوامل حفظ ضروری می‌نماید.
قدم گذاشتن به حوزه‌ی حفظ قرآن به مقدماتی نیاز دارد. این مقدمات اساسی است و پیمودن مسیر حفظ بدون آن‌ها كاری دشوار و توان‌فرسا می‌نماید. شرط‌های حافظ عبارت است:
1. اشتیاق قلبی
شرط اصلی حفظ، اشتیاق قلبی است. شوق و علاقه بسیاری از سختی‌ها را آسان می‌كند و فرد را امیدوار می‌سازد. سر این‌كه در صدر اسلام مسلمانان قرآن را سریع به خاطر می‌سپردند، علاقه‌ی خاص آنان به كلام الاهی و حفظ آن بود. برای ایجاد این اشتیاق، توجه به دو نكته‌ی زیر گریزناپذیر است: الف: آثار و نتایج حفظ قرآن ب: تشویق و اعطای جوایز.
تشویق و اعطای جایزه، به ویژه در كودكان، بسیار كارساز است و آتش اشتیاق را در آن‌ها بر می‌افروزد.
2. عزم و پشتكار
بیش‌تر مسلمانان و بلكه همه‌ی آن‌ها به حفظ قرآن علاقه‌ی بسیار دارند. اشتیاق شرط لازم است نه كافی. باید علاقه با عزم و پشتكار همراه شود تا سودمند افتد. عزم غیر از نیت و خواستن است و به طور معمول توانستن به ارمغان می‌آورد. نقش پشتكار در حفظ قرآن چنان است كه می‌توان گفت: حفظ قرآن به استعداد قوی بستگی ندارد و تنها به پشتكار و عزم راسخ نیازمند است. باید پشتكار داشت و سختی‌ها را تحمل كرد؛ زیرا خداوند می‌فرماید: «اِنَّ مَعَ الْْعُسْرِ یُسْری.»[1] بی‌تردید با دشواری آسانی است.
3. نظم و برنامه‌ریزی
علی ـ علیه السلام ـ می‌فرماید: «اُوصیكُمْ بِتَقْوَی اللهِ وَ نَظْمِ اَمْرِكُمْ.»[2] شما را به تقوای الاهی و نظم دركارهایتان سفارش می‌كنم.
اختصاص دادن یك وقت زنده و مهم برای حفظ قرآن در رسیدن به هدف نقشی بسزا دارد. بی‌تردید افراد موقعیت‌های مختلف دارند و نمی‌توان در این‌باره وقت و ساعتی مشخص را به همه توصیه كرد، اما استادان سفارش كرده‌اند دست كم وقت مناسبی به حفظ قرآن اختصاص یابد؛ وقتی تهی از گرسنگی، تشنگی و خستگی كه سحر و پس از طلوع فجر را بهترین مصداق آن شمرده‌اند. البته در كنار این وقت اختصاصی استفاده از فرصت و تكرار آیات در اوقات دیگر كاری پسندیده و مورد سفارش حافظان با تجربه است.
4. آمادگی برای تكرار همیشگی
هركه در اندیشه‌ی حفظ قرآن است، باید خود را برای تكرار پیوسته‌ی آیات آماده سازد و این كار را جدی بگیرد؛ زیرا تكرار رمز موفقیت و اساس حفظ قرآن به شمار می‌آید.
5. تعیین هدف
در تحصیل مدارج علمی، داشتن همت بلند ضروری است؛ برای مثال اگر كسی بخواهد فقیه، مفسر، فیلسوف، پزشك و مهندس شود، باید هدفی فراتر از این عنوان‌ها بگزیند تا دست كم به آنچه خشنودش می‌سازد، دست یابد. این سخن ـ كه بسیاری از دانشمندان بر آن تأكید ورزیده‌اند ـ در مسئله‌ی حفظ قرآن درست نمی‌نماید. چنان‌كه حافظان باتجربه تذكر داده‌اند، در به خاطر سپردن آیات الاهی باید هدف نزدیك باشد. كسی كه می‌خواهد قرآن حفظ كند نباید هدفش را حفظ كل قرآن قرار دهد. این هدف انسان را در میانه راه با نومیدی و دلسردی روبه‌رو می‌سازد و از ادامه‌ی مسیر باز می‌دارد. هرچه هدف نزدیك‌تر باشد، احتمال موفقیت بیش‌تر است. بنابراین، باید در آغاز راه هدف را حفظ سه تا پنج جزء قرار داد. وقتی با چنین دیدگاهی به حوزه‌ی حفظ گام می‌نهیم، حجم آن كم‌تر می‌نماید و اشتیاق به ادامه راه فزونی می‌یابد.[3] پس از دست‌یابی به هدف اول، باید تنها به پنج جزء بعدی اندیشید نه بیش‌تر. بدین ترتیب، می‌توان با عشق فراوان جزءها را یكی پس از دیگری به خاطر سپرد و سمت حفظ كل قرآن گام برداشت.
عوامل مؤثر
آنچه گذشت، شرط‌های اصلی حفظ قرآن بود به گونه‌یی كه اگر خللی بدان‌ها وارد آید، امكان‌پذیر نیست. در این فرصت، به عواملی كه «حفظ» را مفیدتر و پربارتر می‌سازد، می‌پردازیم.
1. نماز حفظ قرآن
حفظ كتاب خداوند، توفیقی است كه جز به یاری آن حضرت رفیق راه انسان نمی‌شود. بدین سبب، نماز، دعا[4] و توسل را از ضرورت‌های مسیر حفظ شمرده‌اند. مرحوم طبرسی در مكارم الاخلاق به دو نوع نماز اشاره كرده است: یكی نماز تقویت هوش و حافظه و دیگری نماز حفظ قرآن. درباره‌ی نماز حفظ قرآن می‌گوید: شب یا روز جمعه چهار ركعت نماز می‌گزاری؛ در ركعت اول سوره‌ی حمد و بس، در ركعت دوم حمد و حم‌دخان، در ركعت سوم حمد و حم‌سجده و در ركعت چهارم حمد و تبارك الملك. بعد از پایان نماز، نخست خداوند را ستایش می‌كنی. سپس بر پیامبر و خاندانش درود می‌فرستی و برای مؤمنان صد بار آمرزش می‌طلبی.
آن‌گاه می‌گویی:«اللّهمَّ ازْجُرْنی بِتَرْكِ مَعاصیكَ اَبَداً ما اَبْقَیْتَنی وَارْحَمْنی مِنْ اَنْ تَكَلَّفَ طَلَبَ مالایَعنینی وَارْزُقْنی حُسْنَ النَّظَرِ فیما یٌرضیكَ عَنّی اللّهُمَّ بَدیعُ السَّمواتِ وَ الاَرْضِ ذَاالجلالِ وَ الاِكْرام وَ العِزَّهِ اللَّتی لاتَرامُ. یا اللّهُ، یا رَحْمنُ، اَسْأَلُكَ بِجَلالِكَ وَ بِنوُرِ وَجهِكَ اَنْ تُلْزِمَ قَلْبی حِفظَ كِتابِكَ القُرآنِ المُنزَلِ عَلی رَسُولِكَ وَ تَرْزُقَنی اَنْ اَْتْلُُوَهُ عَلَی النَّحْوِ الَّذی یُرضیكَ عَنّی. اللّهُمَّ بَدیعُ السَّمواتِ وَ الاَرضِ، ذاالْجَلالِ وَ الاِكْرامِ وَ العِزَّ الذَّی لایَرامُ. یا اللهُ، یا رَحمنُ، اَسْأَلُكَ بِجَلالِكَ وَ بِنوُرِ وَجْهِكَ اَنْ تَنَّوَرَ بِكِتابِكَ بَصَری وَ تَطْلُقَ بِهِ لِسانی وَ تَفَّرَجَ بِهِ قَلْبی وَ تَشْرَحَ بِهِ صَدری وَ تَسْتَعمَلَ بِهِ بَدَنی وَ تُقَوِّیَنی عَلی ذلِكَ وَ تُعینُنی عَلَیْهَِ؛ فَاِنَّهُ لایُعینَ عَلیَ الخَیْرِ غَیْرُكَ وَ‌لایُوَفَّقُ لَهُ اِلّا اَنْت. لا حَوْلَ وَ لا قُوَّهَ الّا بِاللهِ الْعَلّی العَظیمِ.»[5]
2. ایجاد آمادگی معنوی
وضو گرفتن، قصد قربت و رو به قبله نشستن، علاوه بر این‌كه خود عبادت است، در روان حافظ تأثیر می‌نهد و او را از آرامش سرشار می‌سازد.
3. بهره‌گیری از سحرگاهان
چنان‌كه نوجوانی و جوانی بهترین فصل حفظ مطالب است؛ هنگام صبح و نشاط اول روز برترین وقت حفظ به شمار می‌آید. در این زمان، مغز انسان آماده‌تر است و بدن و طبیعت هر دو از آرامش خاص برخوردارند. افزون بر این، در سحرگاه بركات فراوان نهفته است. وقتی امام محمد باقر ـ علیه السلام ـ به فرمان هشام بن عبدالملك از مدینه سوی شام سفر می‌كرد، گروهی از مسیحیان را دید كه درون غاری گام می‌نهادند، حضرت پرسید: در چنین روزی عید گرفته‌اند؟
گفتند: خیر، به سوی یكی از دانشمندان خود می‌روند. آن‌ها هرسال یك بار در چنین روزی او را از كوه خارج می‌كنند و آنچه می‌خواهند از وی می‌پرسند. امام فرمود: آیا دانشی دارد؟
گفتند: آری، از داناترین مردم است. آن‌گاه حضرت چهره‌ی خود را پوشاند و با یارانش همراه مسیحیان سمت آن دانشمند نابینا و كهنسال حركت كرد، مرد كهنسال به یاری حس نیرومندش، سمت امام اشاره كرد و گفت: مرد، از ما هستی یا از امت محمد؟
امام فرمود: از امت محمد ـ صلی اللّه علیه و آله ـ . پیر پرسید: برای پرسیدن آمدی یا پرسیده شدن؟ امام فرمود: بپرس. مرد كهنسال بسیار پرسید. و پاسخ شنید. آن‌گاه گفت: بنده‌ی خدا، كدام ساعت نه بخشی از شب است نه بخشی از روز؛ و اگر از هیچ كدام نیست، چیست؟
امام باقر ـ علیه السلام ـ فرمود: فاصله‌ی طلوع فجر تا طلوع آفتاب نه جزئ شب است نه جزء روز. زمانی از زمان‌های بهشت است كه در آن بیماران درمان می‌یابند و روزی بندگان خدا تقسیم می‌شود؛ و ساعت رحمت و خیر و بركت است.[6]
از این داستان در می‌یابیم این زمان زمانی معنوی است و شایسته است حفظ قرآن در چنین وقتی تحقق یابد. خداوند می‌فرماید: «إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً»[7] نماز صبح مورد مشاهده است.
مراد از «قرآن الفجر» نماز صبح است.[8] بر اساس روایات شیعه و سنی، در میان نمازهای روزانه نماز صبح مورد مشاهده‌ی فرشتگان شب و روز قرار می‌گیرد؛ زیرا در آغاز صبح فرشتگان شب جای خود را به فرشتگان روز می‌سپارند و در این تعویض جایگاه، نماز مردمان را دیده، بر آن گواهی می‌دهند.[9]
برای بیدار شدن به هنگام طلوع فجر، توجه به نكات زیر سودمند می‌نماید: الف: خفتن در اوایل شب ب: شب هنگام غذای اندك خوردن ج: خواندن آیه‌ی آخر سوره‌ی كهف.
4. انتخاب مكان مناسب
اگر مكان مطالعه پر سروصدا، بسیار سرد یا بسیار گرم و نامناسب باشد، انسان دچار تشتت فكر می‌شود. این نكته در «حفظ قرآن» از حساسیت ویژه برخوردار است؛ زیرا حفظ قرآن به تمركز شدید فكر نیاز دارد. البته پس از به خاطر سپردن آیات، تكرار آن به این اندازه تمركز نیازمند نیست و می‌تواند در مكان‌های شلوغ نیز تحقق یابد.
5. تمركز فكر
هنگام به خاطر سپردن قرآن، تمركز فكر بسیار ضرورت دارد.
________________________________________
[1] . انشراح 94: 6.
[2] . نهج البلاغه، نامه 47.
[3] . ر.ك: چگونه قرآن را حفظ كنیم؟ علی شهریار، ص 29.
[4] . در این‌باره دعاهایی از معصومان ـ علیهم السلام ـ نقل شده است. (ر.ك: مكارم الاخلاق)
[5] . مكارم الاخلاق، ص 341.
[6] . بحار، ج 46، ص 313.
[7] . اسراء 17: 78.
[8] . ر.ك: مجمع البیان، ج 6، ص 283.
[9] . ر.ك: نور الثقلین، ج 3، ص 201