نگهداري محفوظات از مهمترين دغدغه‌هاي حافظان قرآن است. نگهداري محفوظات، صرف‌نظر از جنبه‌هاي شخصي آن، در روايات بسياري نيز مورد تأكيد قرار گرفته است. اين موضوع، اهميت نگهداري محفوظات قرآني از ديدگاه اهل‌بيت عليهم‌السلام را مي‌رساند، حتي در كتاب شريف اصول كافي فصلي وجود دارد به نام: «باب من حفظ القرآن ثم نسيه» علاقمندان مي‌توانند به روايات اين باب مراجعه كنند.
مضمون روايات مزبور همه حول يك محور است و ان اين كه در روز قيامت، كه يكي از نام‌هاي آن يوم الحسره مي‌باشد، بخشي از قرآن كه حفظ گرديده و سپس توسط حافظ فراموش شده، در صورت زيبا يا درجه والايي به شخص نمايانده مي‌شود. سپس آن سوره فراموش شده به حفاظ خود مي‌گويد، اگر تو مرا از ياد نبرده بودي الان به من دست مي‌يافتي، ولي رهايم كردي و خودكرده را تدبير نيست. شايد از همين باب است كه گروهي از فقهاي شيعه قائل به وجوب نگهداري محفوظاتند. البته روايات ديگر هم وجود دارد كه مشعر به گناه نبودن فراموش كردن محفوظات است.
در منابع روايي اهل سنت نيز روايات بسياري در زمينه ضرورت نگهداري محفوظات قرآني وجود دارد. لحن اين روايات در برخي موارد از روايات منقول از شيعه شديدتر است.
ما در اينجا نه در شأن آنيم كه بخواهيم وجوب و حرمت را از اين روايات برداشت كنيم و نه آن كه از خود فتوا بدهيم؛ اما آنچه مسلم است اين كه پيامبر و ائمه معصومين عليهم‌السلام توجه ويژه‌اي به اين امر داشته‌اند. غرض از ذكر روايات مزبور نيز اين بود كه توجه كنيم نگهداي محفوظات چقدر مهم است. لذا شايسته است عوامل فراموش كردن محفوظات قرآني و راه حلهاي آنها به دقت بررسي شود.
در نگهداري محفوظات عوامل متعددي مؤثر است كه يك به يك آنها را مطرح مي كنم :
1. شناخت جايگاه حفظ : كسي كه قرآن يا بخشي از آن را حفظ كرده ، بايد بداند قدم در راه مباركي گذاشته كه افراد بسياري از قرار گرفتن در اين مسير محروم مانده اند . لذا اين توفيق خود را بايد ارزشمند دانسته و آن را پاس بدارد . بايد قدر خود را بداند . يكي از دلايل رها شدن و از بين رفتن محفوظات آن است كه ما قدر آن را نمي دانيم . اگر كسي رايانه اي را به ما هديه بدهد ، به راحتي آن را از دست نخواهيم داد . چون به ارزشش واقفيم ؛ لذا با چنگ و دندان از آن مراقبت خواهيم كرد! حال در مورد حفظ نيز همين طور است . بايد ارزش آن در نظرمان تقويت شود . وقتي ارزش حفظ محفوظات خود را بدانيم ، انگيزه ما براي نگهداري آن تقويت مي شود و اين انگيزه قوي است كه مي تواند ما را به حركت وادارد . يكي از راه هاي وقوف به ارزش حفظ قرآن نيز ، دانستن جايگاه حافظ قرآن در نزد أهل بيت عليهم السلام است . به عنوان مثال در كتاب اصول كافي كه از معتبر ترين كتب روايي شيعه است ، بخشي به عنوان كتاب فضل قرآن وجود دارد . شما با مراجعه به اين بخش مي توانيد روايات بسياري را درباره ارزش حفظ قرآن به دست بياوريد. اين روايات را در سلسله مقالاتي جداگانه به شما خوانندگان گرامي تقديم خواهيم كرد.
قبل از تقديم روايات به مطلبي اشاره مي كنم : مي دانيد چرا در روايات ما نگهداشتن محفوظات از اصل حفظ مهمتر است . شايد به اين دليل: كسي كه قرآن را حفظ كرده به ارزش قرآن واقف بوده ، و الان كه آن را رها نموده است نيز آگاهانه چنين عملي از او سر زده . حال كسي كه آگاهانه خطا از او سر مي زند بايد بيشتر مؤاخذه شود و براي جبران خطايش بايد بيشتر تلاش نمايد.
2. حفظ ملايم : يكي از عوامل اساسي در از دست دادن محفوظات آن است كه حافظ فريب حافظه نيرومند خود را مي خورد و به حفظ فله‌اي آيات قرآن مي پردازد . شما براي حفظ آيات هر اندازه تعجيل كنيد و سرعت به خرج دهيد ، با همان سرعت در فرصت كوتاهي محفوظات خود را از دست خواهيد داد . لذا هم در مرور و هم در حفظ، ملايم و با برنامه ريزي حساب شده ، عمل كنيد . پيامبر اكرم صلوات الله عليه مي فرمايند : أحب الأعمال إلى الله أدومها و إن قل.
نكته جالب آنكه بر اساس روايات ، آيات قرآن كريم معمولاً در قطعات كوچك بر پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نازل مي‌شد. در روايتي آمده است: «عن أبى عبد الرحمن السلمي انه كان يقرئ القرآن خمس آيات خمس آيات وذكر إن جبريل كان ينزل به كذلك». پس شما بايد بر اساس ظرفيت و آمادگي روحي خود به اين امر مبادرت ورزيد و چه در حفظ و چه در مرور زياده‌روي نكنيد؛ حتي فراتر از اين را مي‌گويم: شما هميشه بايد مقداري گرسنه يا تشنه از سفره يا سرچشمه قرآن برخيزيد. تمام اشتياق خود را يكباره خرج نكنيد. يكي از اساتيد اخلاق مي‌فرمود: شما وقتي به جلسه دعاي كميل مي‌رويد، لزومي نداريد تا آخر جلسه بنشينيد و بعد هم با چنان خستگي‌اي جلسه را ترك كنيد كه تا هفته‌ها آن دور و برها پيدايتان نشود؛ بلكه تا مقداري كه حالت روحي شما اجازه مي‌دهد، و لو ده دقيقه، كافي است. همه اشكهاي عمرتان را درهمان يك جلسه بيرون نريزيد. در مورد حفظ يا مرور قرآن هم همين‌طور است. بنا بر روايتي از امام صادق عليه‌السلام، اگر حداقل مقدار تلاوت روزانه قرآن 50 آيه باشد، كافي است . اگر حال داشتيد، بيشتر بخوانيد. پس يادتان باشد كه:
رهرو آن نيست كه گه تند و گهي خسته رود رهرو آن است كه آهسته و پيوسته رود
3. مرور مداوم: بعد از حفظ تا مدتي به طور مستمر بايد محفوظات روز قبل مرور شود . ما كه از پيامبر بالاتر نيستيم . پيامبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم هميشه محفوظاتشان را مرور مي‌فرمودند. در روايت است كه سالي يك بار پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كل قرآن را بر جبرئيل عليه‌السلام عرضه مي كرد و در آن سالي كه رحلت فرمود، دوبار آن را عرضه كرد. علاوه بر اين، پيوسته آن را بر اصحاب خود تلاوت مي كرد و آنان نيز براي حضرت مي‌خواندند و پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آن‌قدر در اين كار مبالغه مي‌فرمود كه آيه قرآن نازل شد: لاتحرك به لسانك لتعجل به. پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم الگوي ماست: فقد كان لكم في رسول الله أسوة حسنة. مرور مداوم بايد از اصول زندگي يك حافظ قرآن باشد. در اتوبوس، در صف نانوايي، قبل از آمدن استاد به كلاس درس، هنگام ظرف شستن در خانه، در پارك، در پياده‌روي، در هنگام كارهايي كه به تمركز نياز ندارد، و ... اينها همه و همه فرصت‌هايي است كه بايد از آنها براي مرور بهره گرفت.
4. تنوع در شيوه مرور : اگر مرور به همان شيوه معمولش انجام بگيرد، محاسن بسياري دارد كه مهم‌ترين آن بهره‌مندي از ثواب تلاوت است.
اما برخي از حافظان قرآن هميشه از كمبود وقت مي‌نالند. براي اينان شيوه‌اي وجود دارد كه در كمتر از سه دقيقه مي‌توانند يك جزء كامل را مرور كنند؛ بدين ترتيب كه فقط رئوس آيات در حد دو سه كلمه را به ترتيب از اول به آخر مرور نمايند. من حافظاني را مي‌شناسم كه بي‌وقفه قرآن را به همين ترتيب از اول به آخر و به عكس از آخر به اول يك در ميان و ... مي‌خوانند. باور كنيد اينها از همان روز اول به اين صورت مهارت نداشته‌اند؛ بلكه با استمرار به چنين مهارتهايي دست يافته‌اند.
فايده اين كار: اولاً، در مواقعي كه فرصت كمي براي مرور وجود دارد، خيلي مفيد است. ثانياً، براي تصويرسازي محل آيات و ترتيب آنها خيلي اهميت دارد. بيشتر حفاظ هنگام مرور اگر ابتداي آيه را به خاطر بياورند، تا انتهاي آن يك‌نفس و بي‌وقفه جلو مي‌روند، اما مشكل در اين است كه ابتداي آيه به خاطرشان نمي‌آيد. با اين روش، اين مشكل به سادگي حل مي‌شود؛ حتي براي ترتيب صفحات نيز مي‌توان از همين شيوه استفاده كرد. يعني رئوس آيات ابتدا يا انتهاي صفحات را به ترتيب تلاوت نمود. اين روش يكي از تمرينهاي كلاسي قرآن‌آموزان جامعه‌القرآن است.
5. عوامل معنوي: از اثر گذارترين عوامل تقويت و تثبيت محفوظات توجه به معنويات است. گناه توفيق انس با قرآن را از انسان سلب مي‌كند. دوستاني را مي‌شناسم كه در آستانه حفظ كل بودند، اما به خاطر يك رفتار بيجا يا بي‌احترامي به قرآن آنچنان توفيق از آنها گرفته شد كه الآن دريغ از توفيق تلاوت يك آيه. عزيزان خيلي مواظب باشيد! قرآن است، قرآن را ساده نگيريد، برترين كتاب الهي است، بايد به آن عشق بورزيد. برخي از افراد نمي‌دانند چگونه شوخي كنند و لذا گاهي به شوخي سبب مي‌شوند به ساحت پاك اين كتاب توهين شود. خيلي مواظب باشيد! مبادا كسي را از اين رو كه حافظ قرآن نيست، مسخره كنيد! يا خداي ناكرده بخواهيد با محفوظات خود به كسي فخر بفروشيد! عامل برتري فقط تقوا و عمل است نه حفظ قرآن: و اتقوا الله و يعلمكم الله و الله بكل شيء عليم . از يكي از اساتيد اخلاق درباره حفظ قرآن سؤال شد، فرمود: حفظ قرآن واجب نيست، اما خواندن رساله و دانستن احكام شرعي واجب است. روز قيامت اول از نماز و واجبات و محرمات مي‌پرسند. وقتي از اين مواقف عبور كرديد، تازه نوبت به مستحبات و حفظ قرآن و ... مي‌رسد. مبادا به دليل حافظ بودن به كسي فخر بفروشيد! حافظان قرآن نور چشمان ما هستند. به تعبير روايات حافظان، عارفان بهشت‌اند، اما يادمان باشد كه حجاج بن يوسف، طلحه و زبير، عمر، ابوبكر، عايشه، عمرسعد و بسياري ديگر مانند آنان، حافظ قرآن بوده‌اند. حفظ قرآن به تنهايي هيچ وقت نمي‌تواند باعث سعادت كسي بشود، مگر در پرتو عمل و اخلاص. نيتمان را خالص كنيم و به خاطر خدا قرآن را حفظ كنيم، نه لقب حافظ قرآن يا فلان مدرك يا فلان جايزه. اگر حفظ و مرور به خاطر خدا باشد، مطمئن باشيد بهترين راه و برترين كار را انتخاب كرده‌ايد. ما براي حفظ و توفيق نگهباني از محفوظات واقعا بايد از خدا مدد بگيريم. بايد تضرع كنيم تا خدا اين توفيق وسعادت را برايمان رقم بزند. قرآن، كتاب خداست و تا او نخواهد، شيريني آن در كام ما نخواهد نشست.
6. تنوع در كار با قرآن : يكي از عوامل دلزدگي و در نتيجه دور شدن از قرآن اين است كه حافظ پس از مدتي خسته مي‌شود و تكرار مداوم او را دلزده مي‌كند. قرآن مظروف زيبايي است كه براي استفاده خوب از آن، بايد آن را در ظرف هم شأن خودش مورد استفاده قرار داد. بهترين حافظ قرآن بايد بهترين قاري، بهترين مفسر، بهترين مترجم هم باشد. رشته‌ها و معارف قرآني الي‌ماشاءالله متنوع است. لذا براي حفظ و مرور بايد از اين تنوع بهره گرفت.
حافظي كه با مقامات و دستگاه‌هاي صوتي در تلاوت تحقيق و ترتيل و ... آشناست، از يك تلاوت زيبا يا مثلاً از نحوه اجراي خود لذت مي‌برد. طبيعي است كه اين لذت كشش بيشتري براي او ايجاد مي‌كند و انسش با قرآن بيشتر مي‌شود، اما كسي كه هميشه با يك لحن كسل‌كننده و يكنواخت مي‌خواند، اگر كارش ادامه يابد، چيزي جز معجزه نخواهد بود.
حافظان موفق معمولاً قاريان موفقي هم هستند؛ مثلا استاد حاج‌ابوالقاسمي، حجت‌الاسلام طباطبايي مديريت جامعه‌القرآن، استاد دباغ، استاد پرهيزگار، و نيز در حافظان غير ايراني اين امر مشهودتر است. رشته ديگر رشته خطاطي يا مثلاً تذهيب است. اينها همه به حافظ كمك مي‌كند تا به دور از يك تكرار ممل، محفوظات خود را تثبيت نمايد و از تلاوت قرآن لذت ببرد.
نكته ديگري كه در تلاوت بايد لحاظ شود، آن است كه در هر زمان و مرحله‌اي از حفظ تلاوت ويژه آن مرحله لازم است. قبل از شروع، حافظ ابتدا بايد آيه مورد نظر را با تلاوتي بسيار نرم و آرام به انجام برساند تا در طي اين تلاوت اولاً روخواني خود را تقويت كند. ثانياً، اگر مشكلي دارد به اين نحو آن را متوجه شده و برطرف نمايد و آيه را از همان ابتدا غلط حفظ نكند. ثالثاً، تلاوت با صداي بلند و سرعت آرام و شمرده، مطلب را در عمق ذهن جاي مي‌دهد.
به‌طور كلي براي حفظ هر مطلبي، وقتي حفظ دوام بيشتري خواهد داشت كه حافظ براي آن از تمام حواس خود استفاده كرده باشد؛ يعني هم آيه را ديده باشد، هم خوانده باشد و هم شنيده باشد. به همين جهت بعضي از اساتيد به كتابت هم سفارش مي كنند تا از حس لامسه نيز بهره جسته باشد .
7. برنامه‌ريزي: هم براي مرور و هم براي حفظ بايد برنامه‌ريزي كرد. اين برنامه‌ريزي حتما بايد مكتوب باشد. در برنامه‌ريزي همان‌طور كه قبلاً گفتم، بايد ظرفيت روحي و استعداد و شوق خود را در نظر گرفت. يكي ديگر از نكات مهم در برنامه‌ريزي، توجه به ميزان محفوظات است؛ مثلاً كسي كه حافظ كل است، بايد براي مرور روزانه‌اش چيزي در حدود يك جزء را پيش‌بيني كند. خلاصه اين تناسب را بايد در مقايسه با محفوظات مراعات نمود. خوب است براي برنامه‌ريزي از يك استاد موفق كمك بگيريد. برنامه خوب، اگر با عمل همراه باشد، خيلي كار را پيش مي‌برد. مسائل زيادي را بايد براي برنامه‌ريزي در نظر گرفت؛ از جمله: زمان حفظ يا مرور، ميزان حفظ و مرور و ... .
8. عوامل جسمي: كسي كه مي‌خواهد محفوظاتش از دستش نرود، بايد مقداري به وضعيت جسماني خود برسد. معروف است كه البِطْنةُ تُذْهِبُ الفِطْنةَ؛ شكم‌پرستي كندذهني مي‌آورد. نبايد پرخوري كرد. علت اين امر را مفصلاً در سلسله مقالات آشنايي با حافظه در نشريه سروش وحي آورده‌ام. پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مي‌فرمايند: "ما ملأ ابن آدم وعاءً شراً من بَطْنٍ ، حَسْبُ ابن آدم أكلات يُقِمْنَ صُلْبَه، فإن كان لا محالة فثلثاً طعاماً، وثلثا شرابا، وثلثا لنفسه." براي تقويت حافظه خود از عواملي كه مؤثرند، كمك بگيريد. درباره نحوه به‌خاطرسپاري مطالب، بايد مطالعات زيادي داشته باشيد. رژيم غذايي مناسبي را براي خود تدارك ببنيد، خورد و خوراكتان بر اساس مبنا باشد و همه‌چيزخوار نباشيد.
9. مصحف: مرور يا حفظ از دو نوع مصحف مي‌تواند صورت بگيرد: يكي مصحف ويژه حفاظ و ديگري مصحف مجَزّأ (جزء جزء). من در مورد قطع و نوع مصحف از اساتيد مختلفي پرس‌وجو كردم و به اين نتيجه رسيدم كه مهم‌ترين نكته آن است كه از ابتدا تا انتهاي حفظ بايد از مصحف واحدي استفاده كرد؛ يعني قطع يا نوع مصحف را نبايد پيوسته عوض نمود. اين كار در تصوير سازي و يادآوري محل آيات مشكل ايجاد مي‌كند.
بهترين مصحف براي حفظ بايد ويژگيهاي زير را داشته باشد.
يك: اول هر صفحه‌اي از آن پيوسته با اول آيه شروع شود و انتهاي هر صفحه با انتهاي آيه، پايان پذيرد. نمونه بارز اين نوع، قرآنهاي رسم‌الخط عثمان طه است. عزيزاني كه مقيدند از رسم‌الخط شيعيان استفاده كنند، مي‌توانند از برخي نسخه‌هاي قرآن به خط استاد نيريزي كه همين ويژگي را دارد، استفاده كنند.
دو: بهتر است در مصحف انتخابي، ابتداي هر جزء از ابتداي صفحه شروع شود.
سه: قطع مصحف نبايد تغيير زيادي داشته باشد. بهترين قطع، قطع وزيري است، ولي چون اين قطع براي نقل و انتقال دشوار است، بسياري قطع رقعي را ترجيح مي‌دهند. من خودم در منزل از قطع وزيري استفاده مي‌كنم و در كلاس يا بيرون از منزل از قطع رقعي و همان مصحف چاپ مدينه منوره.
سؤال: چرا بسياري از اساتيد از مصحف مجَزّأ استفاده مي‌كنند.
جواب: چون استفاده از آن راحت است و به راحتي در جيب جاي مي‌گيرد. (تذكر: هيچ وقت قرآن كريم را در جيب شلوار خود نگذاريد يا هنگام تجديد وضو آن را نزد خود نگاه نداريد!).
استفاده از مصحف مجزّأ فقط براي مرور و آن‌هم در مواقعي توصيه مي‌شود كه كلمه‌اي يا آيه‌اي فراموش شود و بعد از مقداري فكر به خاطر مبارك نيايد. لذا از روي ناچاري و براي يادآوري از آن استفاده مي‌شود. استفاده متناوب از قطع وزيري و جيبي با هم، هرگز توصيه نمي‌شود.
چهار: هرچه تذهيبهاي داخل مصحف ساده و كم شاخ و برگ‌تر باشد، بهتر است.
پنج: ضرورتاً حفظ شما بايد از مصحف بدون ترجمه باشد. شما مي‌توانيد براي دانستن ترجمه و معاني آيات، قبل از حفظ آيه، معنا را از مصحف ديگري مطالعه كنيد و سپس معاني دشوار را در حاشيه مصحف مخصوص حفظ خود بنويسيد. مؤسسات قرآني بسياري را ديده‌ام كه به قرآن‌آموزان خود، مصحف جيبي با ترجمه مكتوب در زير آيه را پيشنهاد مي‌كنند. اما من شما را به شدت از اين كار نهي مي‌كنم. البته مستحضريد كه ترجمه برخي از مصحفهاي چاپ شده، در صفحه روبه‌روي آنها قرار گرفته كه بنا بر اجماع اهل فن، استفاده از چنين مصحفهايي جايز نيست.
شش: به مصحف خود عشق بورزيد. به آن برسيد. از همان ابتداي شروع كار، مصحف خود را جلد كنيد. اگر مي‌ترسيد قرآن خواندن علني شما موجب ريا شود، مي‌توانيد قبل از جلد نايلوني مصحف، آن را با كاغذ سفيد و بدون خط معمولي يا كاغذ كادويي ساده و زيبا، جلد نماييد. اگر دوست داشتيد كمي عطر يا ادكلن (كه محتوي الكل نجس نباشد) مورد علاقه خود را به مصحفتان بزنيد تا بوي خوش آن جذابيت بيشتري برايتان ايجاد نمايد. عطر را به لبه پارچه‌اي شيرازه مصحف بزنيد. براي ادكلن هم كمي شيشه آن را از مصحف دور كنيد؛ زيرا از فاصله نزديك، سبب خيس شدن ورق مصحف يا تغيير رنگ صفحه آن مي‌شود. از قرار دادن برگ گل، كاغذ ضخيم و امثال اينها در داخل مصحف پرهيز كنيد. مراقب باشيد لبه ورقهاي آن تا نخورد. برخي را ديده‌ام كه براي علامت‌گذاري، لبه ورقه را تا مي‌زنند. اين كار صحيح نيست. مصحفتان را تميز و زيبا نگهداريد.
تذكر: اين بدان معني نيست كه از ترس كثيف يا مندرس شدن از مصحفتان استفاده نكنيد. من مصحف مخصوص حفظ چند استاد حفظ را وقتي مشاهده مي‌كردم، روي آن از شدت ورق زدن و استفاده كردن، سياه سياه شده بود. يكي از اساتيد بنده مي‌گفت: اگر كتاب خوبي پيدا كردي، آن را به جاي اينكه بخواني، بايد بخوري! معمولاً كتابهاي درسي برخي از شاگردان كم‌كار، تميز و نو به نظر مي‌آيد و آنان اين را افتخاري براي خود برمي‌شمرند؛ حال آنكه افتخار در اين است كه شما در عين كار و مطالعه زياد، كتاب خود را تميز نگاه بداريد.
هفت: مناسب‌ترين رنگ براي صفحه مصحفِ انتخابي، رنگي است كه چشم را خسته نكند، بر خلاف رنگ سفيد. مصحفهايي كه صفحه آنها گلاسه و سفيدِ براق است، موجب خستگي زودرس چشمان شما مي‌شود. نارنجي كم‌رنگ، رنگ مناسبي است. در اين مورد سليقه شما هم بي‌تأثير نيست.
هشت: مصحفي را انتخاب كنيد كه كاغذهاي سبكي داشته باشد و وزن مجموع آن كم باشد. معمولاً كاغذهاي گلاسه خيلي مرغوب، وزن مصحف را خيلي سنگين مي‌كند.
نه: اينكه مصحف رسم‌الخط چه كسي باشد و چاپ كجا، در نورانيت و توفيق بيشتر در امر حفظ تأثير دارد. سعي كنيد از قرآني كه توسطان محبان ولايت و شيعيان اميرالمؤمنين عليه‌السلام با ويژگيهايي كه برشمردم، استفاده نماييد. نگوييد يافت نمي‌شود. بايد مقداري زحمت بكشيد و دنبال چنين نسخه‌اي بگرديد. قرآني كه دكتر سيدمحمدحسين طباطبايي از روي آن حفظ كرده بود، اين موضوع در آن مورد لحاظ قرار گرفته بود. حال اگر مصحف مورد نظرتان را پيدا كرديد، مي‌توانيد چند نسخه از آن را تهيه نماييد تا اگر در سالهاي بعد ناياب شد و به آن نياز پيدا كرديد، با مشكل روبه‌رو نشويد. امروزه اكثر حفاظ از مصحف عثمان طه استفاده مي‌كنند. تقريباً مي‌توان گفت مصحف عثمان طه، مصحف استاندارد و بين‌المللي حفاظ است. اين نكته براي عزيزاني كه قصد شركت در مسابقات بين‌المللي را دارند و مقيد به ارائه حفظ با شماره آيه و صفحه هستند، بسيار حائز اهميت است.
10. مباحثه: مباحثه يعني اينكه حافظ در جمعي كه حد اقل از دو نفر تشكيل شده باشد، حفظ خود را ارائه دهد. بهترين تعداد افراد براي مباحثه، سه نفر است. اگر دو نفر باشند در بسياري از مواقع با عدم حضور يكي از آن دو، بحث تعطيل مي‌شود. اگر هم بيشتر از سه نفر باشند، هم پيشرفت كار كم مي‌شود و هم مديريت جمع دشوار مي‌گردد و پس از مدتي كه افراد جمع با يكديگر صميميت بيشتري پيدا كردند، جلسه مباحثه به گعده‌اي دوستانه تبديل مي‌شود و از هدف اصلي خود باز مي‌ماند. مباحثه در مرحله بعد از حفظ است. حفظي كه بدون مباحثه باشد، بسيار كم پيش مي‌آيد كه تثبيت شود و قابل بازيابي باشد، مگر به كوشش بسيار زياد حافظ. در حقيقت مباحثه راه ميانبري براي تثبيت محفوظات است و كمك شاياني مي‌كند.
مباحثه خواص ارزشمندي دارد؛ از جمله اينكه وقتي شخص به تنهايي به حفظ آيات مي‌پردازد، ممكن است كلمه يا اعراب كلمه يا ترتيب آيه‌اي را اشتباه بخواند. در مباحثه اين اشكال به‌وسيله همبحث معلوم مي‌شود و حافظ به رفع آن اقدام مي‌كند. در مباحثه اشكالات روخواني، تجويدي و ... معلوم و رفع مي‌شود. لازم است هنگامي كه حافظ در مباحثه محفوظات خود را ارائه مي‌دهد، رفيق همراه او، محفوظات تلاوت‌كننده را با متن مصحف تطبيق دهد و براي تشخيص صحت و سقم محفوظات رفيقش به حافظه خود اتكا نكند. قاعده كلي در مرور آن است كه حافظ به قرآن مراجعه نكند. تنها جايي كه از اين قاعده استثنا شده، همين‌جاست كه همبحث حافظ حتماً بايد با مراجعه به متن از صحت تمام محفوظات رفيقش مطمئن شود. معمولاً حفاظ موفق تا چندين سال حفظ خود را مباحثه مي‌كنند. اگر شما تا كنون به اين مسئله توجه نداشته‌ايد، خوب است همين الآن به دنبال همبحث خوش‌قول و خوبي بگرديد و مباحثه با او را شروع كنيد. سعي كنيد به هيچ قيمتي او را از دست ندهيد كه از طلا هم ارزشمندتر است.
نكته‌اي كه در مباحثه مهم است، فعال بودن آن است. دوستان همبحث بايد ابتكار داشته باشند و به صورتهاي گوناگون آيات محفوظه يا شماره آنها را از همديگر بپرسند. خوب است فرد تلاوت‌كننده در مباحثه با قرعه انتخاب شود تا به اين ترتيب هميشه تمام افراد با آمادگي كامل در بحث شركت نمايند. اگر براي افراد متخلف در تپقها يا خطاهاي حفظ جريمه‌هاي مناسب (نه سنگين)، يا برعكس براي ارائه خوب آنها جايزه در نظر بگيرند، بحث شيرين و جذاب‌تر مي‌شود.
11. ميزان محفوظات: براي يك حفظ موفق بايد مقدار محفوظات را با توجه به استعداد، علاقه، وقت و ... تنظيم كرد . اين‌گونه نباشد كه بدون تصميم قبلي مصحف را برداريد و تا هر جا كه شد، حفظ كنيد. اين روش موفق نيست. شما بايد آيات را براي مرور يا حفظ تقسيم كنيد. نحوه تقسيم نيز متفاوت است. برخي آيه را مبنا قرار مي‌دهند؛ مثلاً روزي 5 آيه. برخي ديگر صفحه، برخي سطر و برخي ديگر ركوعات را مبنا قرار مي‌دهند. براي حفظ مناسب‌ترين معيار تقسيم ميزان محفوظات براساس سطر است و براي مرور مناسب‌ترين ميزان، صفحه است. در قرآنهاي با رسم‌الخط عثمان طه، هر صفحه 15 سطر دارد. غالب افراد با استعدادي متوسط مي‌توانند به راحتي روزانه ده سطر را حفظ كنند. اين كار در ابتداي شروع حفظ وقت بيشتري را از آنها مي‌گيرد، ولي هر چه محفوظات بيشتر مي‌شود، سرعت حفظ نيز افزايش مي‌يابد.
به خاطر دارم كه در ابتداي جزء يك براي حفظ ده سطر چيزي نزديك به يك ساعت وقت نياز داشتم (بدون مرور)، اما در جزء سوم همان مقدار را در حدود 15 الي 20 دقيقه حفظ مي‌شدم. به همين جهت است كه در سرعت سير محفوظات مي‌گويند حفظ جزء يك از جزء دو سخت‌تر است و جزء دو از جزء سه و ... . اينكه در روايت داريم حفظ قرآن سبب تقويت حافظه مي‌شود، واقعاً راست و سخن فوق‌العاده‌اي است. من به كساني كه براي تقويت حافظه خود به اين در و آن در مي‌زنند، سفارش مي‌كنند بيايند و قرآن را حفظ كنند كه اگر حفظ قرآن هيچ خاصيتي هم نداشته باشد (كه خواص فراواني دارد)، همين ويژگي آن براي ارزشمند بودنش كافي است.
پس از برنامه‌ريزي براي ميزان محفوظات روزانه، نوبت به برنامه مرور روزانه مي‌رسد. هر آيه‌اي كه براي بار اول حفظ مي‌شود، حداقل به مدت يك هفته هر روز بايد مرور شود و پس از آن مي‌توان فاصله‌هاي بين دفعات مرور را تقليل داد تا محفوظات مانند سوره حمد براي حافظ ملكه شود. اگر حفظ اوليه و مرور آن خوب انجام شود، شما براي از دست دادن محفوظات خود اصلاً نگران نباشيد؛ چون در صورت از دست رفتن آن با يك مرور جزئي به سادگي همه را مجدداً به خاطر خواهيد آورد، اما اگر حفظ اوليه شما ضعيف بوده يا مرور اوليه‌تان منظم و به ميزان لازم نبوده باشد، پس از مدت كوتاهي محفوظات خود را از دست خواهيد داد. ميزان مرور هم بايد در مقايسه با كل محفوظات باشد كه قبلا به آن اشاره كردم.
عزيزان حافظ در اينجا توصيه بسيار مهمي براي شما دارم كه هشتاد درصد حفاظ به آن عمل نمي‌كنند و به همين دليل بعد از مدتي، هم محفوظاتشان را از دست مي‌دهند، هم اعتماد به نفسشان را و هم انس با قرآن را. هميشه اين شعار را آويزه گوش خود قرار دهيد: «كيفيت، مهمتر و بهتر از كميت است». دوستان فريب حافظه خود را نخوريد. اگر شما روزانه ده سطر حفظ كنيد، مطمئن باشيد بعد از دو سال و اندي حافظ كل قرآن خواهيد بود. عجله نكنيد . كند و بطيئ هم عمل نكنيد. شايد شما فكر كنيد كه بيش از اين مي‌توانيد حفظ كنيد و برنامه‌تان را تغيير دهيد و حفظ روزانه‌تان را افزايش دهيد، ولي همين افزايش سرعت كيفيت را پايين مي‌آورد . لذا همان طور كه قبلا هم گفتم، با همان سرعتي كه حفظ كرده‌ايد، محفوظات خود را از دست مي‌دهيد. بياييد به جاي افزايش سرعت خود، حافظه و انرژي افزوده‌تان را در افزايش كيفيت خود به كار بگيريد. اين كار مي‌تواند هم در زمينه مرورِ بيشتر باشد و هم در زمينه شناخت مفاهيم و كار در درك معناي محفوظات. گفته‌اند: اَلدَّرسُ حَرفٌ وَ التَّكرارُ ألْفٌ. شما يك كلمه را آموخته‌ايد، ولي براي اينكه در ذهنتان جاي بگيرد و ملكه شود، بايد هزار بار آن را تكرار نماييد. مگر شما براي لقب حافظ كل بودن به حفظ قرآن مي‌پردازيد كه اين همه عجله مي‌كنيد!؟ اگر مي‌بينيد دوست داريد زودتر حافظ كل شويد و شهوت حفظ كل وجودتان را گرفته، بدانيد كه اين از وسوسه‌هاي شيطان است. هر كسي شيطان متخصص خود را دارد. شيطانِ حافظان قرآن نيز براي اينكه آنها را از اين توفيق عالي محروم نمايد، نخستين دري كه از آن وارد مي‌شود، همين است كه: چرا آن‌قدر آرام حفظ مي‌كني! بجنب! ببين فلاني كل قرآن را شش‌ماهه حفظ كرد! ببين نصف توست! اين استاد يا مؤسسه فكر كرده، من كندذهنم! و ... .
به جاي عجله در كميت، به كيفيت بپردازيد. اين حرف من نيست؛ اين تجربه چندين ساله مؤسسات مختلف در زمينه حفظ قرآن است.
صد هزاران طفل سر ببريده شد تا كليم الله صاحب ديده شد
حافظان بسياري بوده‌اند كه به خاطر سرعت دادن به حفظ خود يا بي‌تجربگي برنامه‌ريزان از ادامه حفظشان محروم شده‌اند؛ اما الآن نگارنده اين سطرها به شما مي‌گويد از اين راه نرويد كه رو به تركستان است و شما را به كعبه مقصود نمي‌رساند. وقتي شما در يادآوري محفوظات مشكل داشته باشيد، اعتماد به نفستان را هم از دست خواهيد داد؛ زيرا خيال مي‌كنيد حافظه خوبي نداريد و اين باعث مي‌شود در جنبه‌هاي ديگر زندگي نيز ناموفق عمل كنيد. شما اگر چند سوره از قرآن را به خوبي به ياد داشته باشيد، همان مقدار كم اعتماد به نفس شما را افزايش خواهد داد، و همين‌كه مي‌بينيد به راحتي آيات را به ياد مي‌آوريد، علاقه بيشتري به قرآن و ادامه حفظ خود پيدا مي‌كنيد. من حافظي را مي‌شناسم كه قرآن را در طول سي سال حفظ كرده است، آرام و پيوسته. يادتان باشد آنچه مهم است انس با قرآن است و بهره گيري از آموزه‌هاي آن نه اتمام حفظ.
12. مكاتبه و مراجعه: نوشتن آيات در تثبيت آن در حافظه كمك مي‌كند. اساتيد حفظ بسياري را مي‌شناسم كه از رهگذر همين كتابت، خط خوشي هم دارند. پيش از اين اشاره كردم كه براي رسوخ بيشتر مطلب در حافظه، بايد از حواس بيشتري بهره گرفت كه از جمله آن كتابت است. روش كتابت در مورد خردسالان اثر فوق‌العاده‌اي دارد. روش ديگري هم براي مرور محفوظات وجود دارد به نام مراجعه. در اين روش حافظ از يك برگه سفيد كه به اندازه قرآن مورد استفاده او باشد، استفاده مي‌نمايد. در اين حالت حافظ هنگام مرور برگه را روي صفحه قرار مي‌دهد تا آيات را نبيند و سپس هر جا كه با مشكل مواجه شد، معادل آن محل را روي برگه علامت‌گذاري مي‌كند و در مراجعات بعدي بيشتر به آن مي‌پردازد. مدتي پيش روشي به ذهنم رسيد كه تركيبي از دو شيوه كتابت و مراجعه بود. خود يك جزء آن را آزمايشي و براي مشاوره با اساتيد انجام دادم، اما موفق به اتمامش نشدم. الحمدلله اكنون خرسندم كه سرور ارجمندم استاد و حافظ كل قرآن حجت الاسلام و المسلمين احمدپور با تفاوتي اندك از آنچه در نظر داشتم، به تكميل و عملي ساختن اين طرح پرداخته و آن را به رشته تحرير درآورده است. اميدوارم اين اثر هر چه زودتر به طور كامل چاپ شود و در اختيار علاقه‌مندان قرار گيرد كه خدمت بسيار بزرگي است. طرح به اين صورت است كه تصوير صفحات قرآن به رسم الخط عثمان طه به همان صورتي كه چاپ شده اسكن شود. سپس به كمك رايانه آيات موجود در صفحه محو شود و درجه وضوح آن تا 95 درصد كاهش داده يابد. اين كاهش وضوح، علائم وقف و ابتدا، شماره آيات، حواشي صفحه و شماره صفحه را شامل نمي‌شود. همچنين سه كلمه از آيه ابتداي هر صفحه، به طور كامل نمايش داده مي‌شود. وقتي مجموعه كامل و چاپ شود، قرآني در پيش روي حافظ قرار خواهد گرفت كه ويژه مرور محفوظات است و او مي‌تواند از روي اين قرآن، بدون اينكه آيه‌اي را ببيند، به مرور آنها بپردازد. مرور به اين صورت است كه حافظ همزمان با تلاوت، مسير آيه‌اي را كه دارد آن را تلاوت مي‌كند، با چشم خود دنبال نمايد. با اين روش محل آيات و صفحات به طور كامل در ذهن حافظ تصويرسازي مي‌شود. قابليت مهم ديگر اين كار آن است كه حافظ محلهايي را كه در آن يادآوري محفوظات صحيح يا سريع نيست، با مداد پر رنگ و پس از رفع اشكال آنها را پاك مي‌كند. حسن ديگر اين قرآن آن است كه وقتي در دست استاد شخص حافظ يا هم‌بحث او قرار بگيرد، چون علامت‌گذاري شده است، در يك نظر كوتاه نقاط ضعف حفظ او معلوم مي‌شود و جهت پرسش مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
14. شركت در محافل و حلقات حفظ: كساني كه در حال حفظ هستند يا حفظشان به پايان رسيده، براي نگهداري محفوظات و ادامه كار حتما بايد خود را در فضاهايي قرار دهند كه آكنده از انس با قرآن مجيد است. از همين رو، اساتيد حفظ معمولا به شاگردان خود توصيه مي‌كنند كمتر به مسافرتهاي تفريحي و ... بپردازند؛ چون از فضاي معنوي قرآن دور مي‌شوند و كارشان سخت‌تر مي‌شود. در فضاي غير قرآني بسياري از حفاظ خجالت مي‌كشند علناً به حفظ يا مرور بپردازند (در صورتي كه اين خجالت وجهي ندارد و بقيه بايد از اينكه قرآن نمي‌خوانند، خجالت بكشند). به‌علاوه، بسياري از مواقع در مسافرتها، عوامل مختلفي حافظ را از ادامه دادن برنامه و سير اصلي باز مي‌دارد كه يا بايد اراده‌اي قوي داشت تا بتوان بر اين امور فائق آمد يا اينكه برنامه‌هاي تفريحي يا مسافرتهاي خود را بايد همراه با ديگر دوستان قرآني حافظ انجام داد. شايد به همين جهت در خانواده‌هايي كه پدر، مادر و ديگر اعضاي خانه اهل قرآن‌اند، حفاظ بيشتر و موفق‌تري تربيت مي‌شوند. چون هيچ‌گاه فضاي معنوي قرآني را از دست نمي‌دهند؛ حتي در مسافرت، تفريح، بازي و ... .
من از شما دوست عزيز هم تقاضا مي‌كنم كه اگر از چنين نعمت و خانواده‌اي محروم هستي، ساختار شكن باش. بر فضاي فعلي خانواده‌ات تأثير گذار باش. منفعل نباش. بگذار ديگران از تو تأثير بگيرند. همچنين از اهداف آينده‌ات اين باشد كه خانواده‌اي با فضاي قرآني تشكيل دهي تا نسلي قرآني را در پي داشته باشي.
شايد بگوييد: «حفظ قرآن به آرامش فكري و مسافرت و تفريح نياز دارد». من هم با شما موافقم. توصيه بسياري از علما و اساتيد هم همين است. اما تجربه نشان داده اگر تفريح و مسافرت و كار براي حافظ قرآن در فضاي نوراني قرآني نباشد، در اغلب موارد به جاي تأثير حافظ بر محيط، محيط بر حافظ اثر مي‌گذارد. البته اين امر كاملا طبيعي است. كسي كه مي‌خواهد در ورزش ژيمناستيك استاد شود، در خيابان يا ميدان شهر نمي‌تواند؛ بلكه به تمرين مستمر نياز دارد و سالن مخصوص و دوستاني كه مشوق او باشند و همكاراني كه اشتباهات او را به او متذكر شوند.
بنابراين حافظ بايد پيوسته با محافل قرآني و حلقات حفظ قرآن ارتباط داشته باشد. اگر در شهر و روستاي شما چنين محافلي وجود ندارد، خود شما به راحتي مي‌توانيد در مسجد محل، چند دقيقه قبل يا بعد از نماز، جلسه تلاوت قرآن راه بيندازيد. مطمئن باشيد مردم استقبال خواهند كرد. در مؤسسات قرآني هم حلقه‌هاي مباحثه يا آموزش قرآن وجود دارد كه مي‌توانيد با اجازه مسئولان آنها شما هم در آن شركت كنيد.
16. ترديد يا تكرار با نوار: استماع و استفاده از نوار را برخي از اساتيد يكي از اركان اصلي حفظ قرآن به شمار مي‌آورند. قرآن كريم در موارد متعددي سمع را بر بصر مقدم داشته است. اين نكته، شايد به نقش اساسي استماع در قوت حفظ اشاره داشته باشد. استماع نوار تأثيرات متعدد و مفيدي دارد؛ از جمله: حافظ خطاهاي خود را متوجه مي‌شود، اشتباهات تجويدي خود را تصحيح مي‌كند، اگر از مرتلهاي با الحان زيبا استفاده كند، لحن تلاوتش هم تأثير مي‌پذيرد و زيباتر مي‌شود. همچنين نوار باعث مي‌شود تا از حس شنوايي استفاده شود و آيه بيشتر در حافظه‌اش جاي گيرد و ... .
اما يك مسئله اساسي، كه اغلب دست‌اندركاران حفظ از آن غافل‌اند، اين است كه حفظ شما نبايد متكي به صوت يا لحن نوار باشد. به عبارت ديگر، شما اول بايد بدون شنيدن نوار آيه را حفظ كنيد و وقتي آيه به طور كامل در ذهن شما نشست، آن وقت براي مرور يا اطمينان از صحت حفظ، به استماع نوار بپردازيد. مي‌دانيد چرا؟ چون وقتي شما با لحن خاصي آيه را حفظ مي‌كنيد، بعدها اگر آيه با لحن ديگري تلاوت شود، در يادآوري آن مشكل خواهيد داشت؛ مثلا اگر شما سوره آل‌عمران را با استماع لحن استاد پرهيزگار حفظ و سپس در مسابقه‌اي بين‌المللي شركت كرده باشيد، وقتي استاد ممتحن با لحن منشاوي مقداري از يك آيه را بخواند و ادامه آن را از شما درخواست كند، در يادآوري آن به مشكل برخورد خواهيد كرد. پس بهترين كار اين است كه آيه را با لحن و استماع حفظ نكنيد؛ بلكه بعد از حفظِ آيه، به استماع آن بپردازيد.
استماع در هر حال مفيد است، اما كاراترين نوع آن، اين است كه همراه يا بعد از مرتل شما هم آيه را تكرار نماييد كه اصطلاحاً به اين كار ترديد مي‌گويند. نوع ديگري از ترديد آن است كه حافظ در كلاس حفظ آيه را همراه با استاد خود تكرار نمايد. استماع براي حافظان خردسال لازم‌تر و ضروري‌تر از بزرگسالان است. روشهاي ديگر استماع آن است هنگام خواب يا در اتومبيل به نوار ترتيل گوش فرا دهيد.
17. مفاهيم : فراموش نكنيم كه ما قرآن را حفظ مي‌كنيم تا بهتر بتوانيم از مفاهيم بلندش بهره‌مند شويم و بدانها عمل نماييم، وإلا اگر صرفاً عمل حفظ هدف ما باشد، نوار ترتيل از ما حافظ‌تر خواهد بود. پس اساس كار حفظ بايد دانستن مفاهيم باشد.
حال مفاهيم را بايد قبل از حفظ ياد بگيريم يا بعد از آن؟ هم قبل از آن و هم بعد از آن. شما قبل از حفظِ فرازِ مورد نظرتان، اگر معناي آيه را بدانيد، بهتر و منطقي‌تر مي‌توانيد جاي آيات را در حافظه خود مشخص و بايگاني كنيد. حفظ يك مجموعه از كلمات نامفهوم ساده‌تر است؟ يا حفظ يك مجموعه از واژه‌هاي قابل فهم و منسجم؟
جواب روشن است. با اين حال تعجب مي‌كنم كه چطور برخي از اساتيد اين روش را پيشنهاد نمي‌كنند و معتقدند اگر حافظ معاني را بداند، باعث مي‌شود كه در هنگام مرور ناخواسته و به خاطر معنايي كه احتمال مي‌دهد صحيح باشد، واژه‌ها را جايگزين كند و به اشتباه بيفتد. به هر حال انسان موجودي است كه بدون خطا نمي‌تواند باشد، ولي مزايايي كه دانستن معنا و مفاهيم آيات براي حافظ دارد و كمكي كه اين كار به ساده كردن حفظ او مي‌كند، به مراتب بيش از آن است كه با اين گونه شبهات از ارزشش كاسته شود.