معنای لغوی: کلمه «تدبر» از ماده «دبر» و هیئت «تفعُّل» ترکیب شده است.
- معنای «دبر»: همه لغتنامه‌های زبان عربی، معنای این ریشه را «پشت و پشت سر اشیاء» دانسته‌اند. گفتنی است که این ماده، چهل و چهار بار و در یازده هیئت در قرآن کریم استعمال شده است و مفهوم پیش‌گفته، با همه آنها سازگار است.
- معنای «تفعُّل»: کتاب‌های معتبر واژه‌شناسی و علم صرف، معنای این هیئت را «مطاوعه یا همان اثرپذیری هیئت تفعیل» و مفهوم هیئت تفعیل را نیز «تعدیه یا اثرگذاری» دانسته‌اند. نتیجه اینکه برای فهم معنای «تدبر»، ابتدا باید معنای «تدبیر» را بدانیم.
تدبیر به معنای «پشت سر هم قرار دادن» و در نتیجه، «تدبر» به معنای «پشت سر هم دریافت کردن» است.
معنای اصطلاحی: «تدبر در قرآن کریم» دریافت یا همان پذیرش آگاهانه «تدبیر موجود در قرآن کریم» است.
تدبیر خدای حکیم در قرآن کریم، سطوحی دارد و در قبال هر سطح از آن، سطحی از تدبر برای ما فرض است که شرح آن با توجه به نمودار بالا معلوم است.
تدبیر، شأن هر حکیمی به هنگام سخن گفتن؛ و تدبر، شأن هر عاقلی به هنگام شنیدن سخن حکیمانه است. اینجانب به عنوان نویسنده این متن، در حال تدبیر و پشت سر هم قرار دادن کلمات، جملات و پاراگراف‌ها هستم و به این ترتیب، یک متن علمی را سامان می‌دهم و شما به عنوان مطالعه‌کنندگان این متن، در حال تدبر و پشت سر هم دریافت کردن کلمات، جملات و پاراگراف‌ها هستید و به این ترتیب این متن علمی را می‌فهمید. خدای حکیم نیز کلمات، آیات و حتی سوره‌ها را تدبیر فرموده و اینگونه با ما سخن گفته است و ما عاقلان هم برای استفاده از سخن او، باید تدبر کنیم و کلمات، آیات و حتی سوره‌ها را پشت سر هم و منسجم دریابیم، نه پراکنده و بیربط.
با توجه به آنچه گذشت، می‌توان تدبر را اینگونه تعریف کرد:
- «دریافت پی‌درپی کلمات هر آیه که به فهم منسجم آن آیه منتهی می‌شود؛
- و دریافت پی‌درپی آیات هر سوره که به فهم منسجم آن سوره منتهی می‌شود؛
- و دریافت پی‌درپی سوره‌های قرآن کریم که به فهم منسجم همه قرآن کریم منتهی می‌شود.»
ردیف نخست این تعریف، مربوط به فهم منسجم هر یک از آیات قرآن کریم است. امری مهم که خوشبختانه در طول سالیان متمادی مورد توجه بوده و آثار و برکات فراوان آن در ترجمه‌ها و تفاسیر مختلف مشاهده می‌شود و طرحه‌ا و کتاب‌های آموزش ترجمه و مفاهیم در همین جهت سامان گرفته است.
ردیف سوم این تعریف هم، تا پیش از تحقق ردیف دوم، محقق نمی‌شود و در حال حاضر محل بحث ما نیست.
بنابراین تعریف تدبر در قرآن کریم، به تناسب اهداف و ابعاد این نوشتار از این قرار است:
«دریافت پی‌درپی آیات هر سوره که به فهم منسجم آن سوره منتهی می‌گردد.»
دستیابی به فهم منسجم سوره‌های قرآن کریم، نقشی مهم در استفاده ما از هدایت الهی این کتاب آسمانی دارد، زیرا سوره‌های قرآن کریم، اصلی‌ترین واحدهای هدایتی این کتاب عزیز است. آنچه این ادعا را ثابت می‌کند، تحدی قرآن نسبت به سوره‌هاست؛ یعنی خدای حکیم وقتی اراده فرموده که معجزه بودن قرآن را اثبات فرماید، همگان را به آوردن سوره‌هایی مانند سوره‌های قرآن فرمان داده است تا ناتوانی خویش را با تمام وجود دریابند و در برابر حقانیت کلام خدا سر تعظیم فرود آورند:
وَإِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ*
و اگر در آنچه بر بنده خود نازل کردهایم شک دارید، پس اگر راست مىگویید سورهاى مانند آن بیاورید و گواهان خود را غیر خدا فراخوانید.
این بیان و مانند آن، نشاندهنده جایگاه ویژه سوره‌های قرآن در مهم‌ترین جلوه اعجاز، یعنی هدایت است.
