كلمات كليدي : ظهر، بطن، قرآن، نزول، آيات، آشكار

نویسنده : حسين دانش

ظاهر در لغت به معنای آشکار و نمایان آمده است، ولی در اصطلاح یعنی آنچه به نظر سطحی و براساس تعبیر ظاهری قرآن و ترجمه‌ی تحت اللفظی کلمات با ملاحظه‌ی شأن نزول از آیات فهمیده می‌شود؛ مثل آیه

«اَحَلَّ الله البیع و حَرَّم الربوا» (بقره 275)

خداوند خرید وفروش را حلال،وربا راحرام کرده است.

ظاهر این آیه دلالت بر حلّیت بیع و حرمت ربا دارد.[1]و باطن در لغت به معنای پنهان و هر امر مخفی در برابرِ امر آشکار اطلاق می‌شود.[2]

و در اصطلاح به مقصودی گفته می‌شود که خداوند از ورای این الفاظ و ترکیب‌ها دارد. و مفاهیم بلند و گسترده‌ای دارد، که از اسرار پنهانی آن محسوب می‌شود و فهم آن مخصوص خواص است.[3]

بطن در شمار مهم‌ترین مبانی تغسیر قرآن، و اعتقاد به ساختار چند معنایی، برای تمامی آیات است. که بر اساس آن هر آیه، پس از گذر از معنای ظاهری، می‌باید به معنایی درونی و لایه‌ بَعدی معانی آیات، توجه کرد که از آن تعبیر به بطن می‌کنند[4]

علامه طباطبایی نیز بر مراتب درونی آیات که از پی هم قابل دریافت است تاکید می‌کند که در سرتاسر قرآن جاری است.

به عنوان نمونه آیه‌ی را برای مشخص کردن باطن می‌آوریم.

«لیس البرُّ باَنْ تَأتوا البُیُوتَ من ظُهُورِها ولکنَّ البرَّ مَنِ اتَقی واَتُوالبُیُوِتَ من اَبْوابِها»[5]

«کار نیک آن نیست که از پشت خانه‌ها وارد شوید بلکه نیکی آن است که تقوا پیشه کنید و از در خانه‌ها وارد شوید.»

تفسیر ظاهر این آیه با توجه به شان نزول آن به دست می‌آید. و آن این که در زمان جاهلیت مردم هنگامی که برای حج احرام می‌بستند از طریق درِ خانه وارد نمی‌شدند.بلکه دیوار پشت خانه را سوراخ می کردند.و از طریق آن وارد و خارج می شدند. تفسیر باطن آیه این است که هر کاری را از راه عقلایی و صحیح انجام دهید و از امام باقر نیز در تفسیر این آیه نقل شده که فرمود.

« یعنی: اَنْ یَاتِیَ الاَمْرَ من وَجْهِها ایَّ الامُورِ کان»[6]

یعنی امور از جهت اسباب خود آن امر می باشد.

راه‌های دستیابی بر بطون قرآن

1. برای رسیدن به معارف درونی آیات، استمداد از معصومین (ع) است، زیرا آنها از معارف ویژه‌ای برخوردارند.

2. برای دستیابی بر بطون آیات، تدّبر در آنها تا رسیدن به معارف درونی و پیامهای برخاسته از مفاهیم آیات است.[7]

تاریخچۀ بحث

ظاهر و باطن قرآن از مباحث دیرینۀ در حوزه فهم و تفسیر قرآن کریم است. پیشینه‌ی این بحث به روایاتی می‌رسد که به طُرُق متعدد و در کتب روایی و تفسیری شیعه و اهل سنت از رسول گرامی و امامان معصوم وارد شده است. متن این روایات به صورت‌های مختلفی گزارش شده است. اما همگی در این که «قرآن علاوه بر ظاهر دارای باطنی است» یکسانند. به عنوان نمونه حدیثی از پیامبر اکرم (ص) نقل می‌کنیم که شاهد بر همین پیشینه می‌باشد.

پیامبر (ص) فرمود:

«ما فی القرآن آیةّ الاّ ولها ظهور و بطنّ»

هیچ آیه‌ای نیست مگر که دارای ظاهر و باطن است.[8]