سال دهم هجرت فرا رسید، در حقیقت این سال، سال وداع پیامبر و سال نتیجه گیری و تعیین رهبر و جانشین و سال كامل شدن دین و سال اتمام حجّت بود، پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ با زحمات شبانه روزی و طاقت فرسای خود، بار مسؤولیت بزرگ رسالتش را به پایان رساند و به بهترین وجه موفق گردید، زمینه پیروزی اسلام را در جهان ایجاد نماید و سرتاسر جزیره العرب تحت پرچم اسلام در آمد و میرفت كه انقلاب اسلامی از مرزها صادر گردد و جهان گیر شود. اینك به طور فشرده نظری به ماجرای «حجّه الوداع» و «غدیر» میافكنیم:
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در سال دهم هجرت از طرف خدا مأمور شد كه شخصاً در مراسم حجّ شركت كند و آن چه از احكام حجّ و هدف از حجّ هست به مردم ابلاغ نماید، و پیرایهها را از این عبادت سیاسی ـ عبادی دور سازد، و اعلام شد كه آخرین حجّ (و آخرین سال عمر) پیامبر است، مردم از اطراف و اكناف در حجّ آن سال شركت كردند، علی ـ علیه السلام ـ كه به یمن رفته بود، با 34 قربانی و جزیهای كه از مردم نجران گرفته بود، به پیامبر پیوست، در مدینه و طول راه، هفتاد هزار مسلمان به پیامبر پیوستند، و در مكّه بیش از صد هزار مسلمان، اجتماع كرده و حجّ را با پیامبر انجام دادند، ندای لبیك و شعار توحید، سراسر مكّه و عرفات و مِنی را فرا گرفت. پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در عرفات و در فرصتهای مناسب دیگر برای مردم خطبه خواند و سخنرانی كرد و مطالب و دستورهای مهم اسلام را برای آنها بیان نمود، به خصوص پیروی از قرآن و سنّت را تأكید كرد و در آخر با انگشت شهادت به آسمان اشاره كرد و گفت: «خدایا شاهد باش كه من پیامهای تو را به مردم ابلاغ نمودم.» (1)
ماجرای غدیر خم و تعیین جانشین
پس از مراسم حجّ، مسلمانان آماده حركت به بلاد و شهرهای خود شدند و پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ عازم مدینه گردید. وقتی كه كاروان پیامبر به سرزمین غدیر خُمّ (پنج كیلومتری جُحفه) رسید، جبرئیل از طرف خدا فرود آمد و آیه 67 سوره مائده را بر پیامبر نازل كرد:
«یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ؛ ای پیامبر آن چه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است به طور كامل به مردم برسان و اگر نكنی، رسالت او را انجام ندادهای، و خداوند تو را (از خطرات احتمالی مردم) حفظ میكند.»
بیابان غدیر در حقیقت چهار راهی بود كه مردم حجاز را از هم جدا میكرد، راهی به سوی مدینه و راهی به عراق و راهی به مصر و راهی به یمن.
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ دستور توقف داد، اعلام كرد آنها كه جلوتر رفتهاند برگردند و آنها كه نرسیدهاند، برسند. جمعیتی بالغ بر 90 هزار و به قول بعضی 114 هزار و به قول بعضی دیگر 120 هزار یا 124 هزار نفر در آن بیابان سوزان، همه در انتظار بودند تا ببینند پیامبر میخواهد چه امر مهمّی را ابلاغ كند.
روز پنجشنبه 18 ذیحجّه بود كه به دستور پیامبر منبری از جهاز شتران ترتیب داده شد. پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ بر فراز آن رفت و پس از حمد و ثنا و مطالب دیگر... ناگهان خم شد دست علی ـ علیه السلام ـ را گرفت و بلند كرد و فرمود:
«فَمَن كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِی مَوْلاهُ؛ هر كس كه من مولا و رهبر او هستم علی مولا و رهبر او است.»
این جمله را سه بار و به گفته بعضی چهار بار تكرار كرد، آن گاه در حق دوستان علی ـ علیه السلام ـ دعا و در حق دشمنانش نفرین نمود، سپس اعلام كرد كه این موضوع را حاضران به غایبان برسانند.
پس از آن، مسلمانان به دستور پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ با شور و هیجان به حضور علی ـ علیه السلام ـ رسیده و مقام امامت و رهبری آن حضرت را پس از پیامبر به او تبریك و تهنیت میگفتند.(2)
به این ترتیب، آیین اسلام، توسط پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ پس از تعیین جانشین، به طور كامل به پایان رسید، و آن چه بر عهده پیامبر اسلام گذاشته شده بود، انجام پذیرفت. پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در خطبه غدیر به خصوص درباره دو چیز وصیت كرد، فرمود:
«من از میان شما میروم و دو چیز گرانقدر را در میان شما میگذارم اگر به آن دو عمل كنید هرگز گمراه نخواهید شد: اولی كتاب خدا، قرآن كه به ریسمان وحی متّصل است و دومی عترت من (ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ)».(3)
این وصیت با عنوان «حدیث ثِقْلَین» معروف است كه شیعه و سنّی آن را نقل كردهاند و از مسلمات تاریخ اسلام میباشد.
آن گاه آیه 3 سوره مائده نازل گردید:
«الْیوْمُ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیكُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِیناً؛ امروز آیین شما را كامل و نعمت را بر شما تمام كردم و خشنود گشتم كه اسلام دین شما باشد.»
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ تكبیر گفت، در این هنگام مردم با شور و هیجان نزد علی ـ علیه السلام ـ آمده و او را به این مقام (رهبری پس از پیامبر) تبریك گفتند، از جمله افراد سرشناس یعنی ابوبكر و عمر به محضر علی ـ علیه السلام ـ آمدند و هر كدام جداگانه گفتند:
«بَخٍّ بَخٍّ لَكَ یابْنَ اَبِیطالِبٍ، اَصْبَحْتُ وَ اَمْسَیتَ مَولای وَ مَوْلا كُلُّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَهٍ؛ آفرین بر تو باد، آفرین بر تو باد ای فرزند ابو طالب كه صبح و شام كردی در حالی كه رهبر من و تمام مردان و زنان مسلمان شدی.»(4)
عذاب فوری اعتراض كننده به رهبریت علی ـ علیه السلام ـ
قرآن در سوره معارج (هفتادمین سوره قرآن) در سه آیه آغاز آن، به ماجرای عذاب فوری اعتراض كننده به ماجرای غدیر و رهبریت حضرت علی ـ علیه السلام ـ اشاره كرده و میفرماید:
«سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ ـ لِلْكافِرینَ لَیسَ لَهُ دافِعٌ ـ مِنَ اللَّهِ ذِی الْمَعارِجِ؛ تقاضا كنندهای تقاضای عذابی (برای خود) كرد، كه آن عذاب رخ داد، این عذاب مخصوص كافران است و هیچ كس نمیتواند آن را دفع كند، از سوی خداوندی كه فرشتگانش به سوی آسمان صعود میكنند.»
بسیاری از مفسّران و محدّثان در ذیل این آیه چنین نقل كردهاند:
پس از ماجرای غدیر، و نصب رهبریت علی ـ علیه السلام ـ از جانب پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ، مردم از اطراف و اكناف، از آن باخبر شدند، یكی از كینه توزان لجوج به نام «نعمان بن حارث فهری»(5) به حضور پیامبر آمد و گستاخانه چنین گفت: «تو به ما دستور به گواهی به یكتایی خدا و رسالتت دادی، ما گواهی دادیم، سپس دستور به نماز و روزه و حجّ و جهاد و زكات دادی، همه این دستورها را پذیرفتیم، با این همه، راضی نشدی تا این كه این جوان (اشاره به حضرت علی ـ علیه السلام ـ) را جانشین خود و رهبر ما پس از خود نمودی، آیا این دستور از ناحیه خودت است یا از ناحیه خدا؟»
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: «سوگند به خدایی كه معبودی جز او نیست، این دستور از ناحیه خدا است.»
نعمان كه بسیار خشمگین بود، از پیامبر روی برگردانید و گفت:
«اللَّهُمَّ إِنْ كانَ هذا هُوَ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَینا حِجارَهً مِنَ السَّماءِ؛ خدایا! اگر این سخن حقّ است و از ناحیه تو است، سنگی از آسمان بر ما بباران!»(6)
بیدرنگ سنگی از آسمان بر سرش فرود آمد و بر زمین در غلتید و كشته شد. اینجا بود كه سه آیه بالا نازل شد.(7)
- (1). این خطبه در بحار، ج 21، ص 405 آمده است، در این خطبه پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ 15 دستور مهم اسلامی را مطرح كرده است.
- (2). داستان مشروح غدیر، با مدارك بیشمار از كتب اهل تسنن در كتاب الغدیر جلد اول آمده است.
- (3). مسند احمد، ج 3، ص 17 و 59؛ صحیح مسلم، جلد 2، ص 38؛ صواعق، ص 91؛ تفسیر فخر رازی، ج 3، ص 24.
- (4). الغدیر، ج 1، ص 11 و 47.
- (5). در بعضی از عبارات، نام این شخص، نضر بن حارث بن كلده ذكر شده است (مجمع البیان، ج 10، ص 352).
- (6). باید توجه داشت كه این عبارت در آیه 32 انفال آمده است كه از سخنان كفّار است، و نعمان بن حارث در كلام خود، همان حرف كافران را به زبان آورده است.
- (7). مجمع البیان، ج 10، ص 325؛ الغدیر، ج 1، ص 239 تا 246 به نقل از سی نفر از علمای معروف اهل تسنّن.
