تهیه فرهنگ موضوعی قرآن کریم آرزویی دیرین برای قرآن پژوهان بهشمار میآید. بخش قرآن مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بر این باور بود که برای عملی کردن این آرزو، باید تجربهای اندوخته شود که خود نمونهای از فرهنگ موضوعی متناسب با قرآن باشد. بدین جهت پیشنهاد فرهنگ موضوعی دو تفسیر، یکی از متقدمان و دیگری از متاخران داده شد که پس از بررسی فراوان، تفسیر تبیان شیخ طوسی(460-385ق) از متقدمان و تفسیر المیزان علامه طباطبایی(1361-1281ش) از متاخران به تصویب رسید که ابتدا عملیات فرهنگ موضوعی تفسیر تبیان آغاز گردید.
بدون شک تکمیل و تولید این دو فرهنگ موضوعی تفسیری، سببی برای کسب تجربه عملی و علمی محققان خواهد بود تا با افقی واقعی به پیشگاه فرهنگ موضوعی قرآن روند.
اهمیت تفسیر تبیان:
تبیان نخستین تفسیر جامع و فراگیر شیعه است که در زمینههای گوناگون علوم قرآنی مانند قرائت، لغت، اعراب، نزول، نظم، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و... در آن به گونه ای شیوا و دقیق سخن به میان آمده است.
این تفسیر گسترده ترین تفسیر شیعی بوده که به رد عقاید مخالفان و اثبات آراء کلامی و فقهی امامیه پرداخته است. تا زمان شیخ طوسی دانشمندان امامیه، تفسیری که مشتمل بر تمام مباحث در قرآن باشد تالیف ننموده بودند، ایشان گام نخست را برداشت و تبیان را نگاشت بدین جهت می توان وی را پیشوا و امام مفسران شیعه دانست.
شیخ تلاش دارد تا شیوهای کامل در تفسیر اتخاذ کند، از این رو مباحث فراگیر در تبیان را می توان لغت، قرائت، تفسیر، اعراب، اسباب النزول و نظم برشمرد که بدون داشتن عنوان و نظمی فنی، مطرح می گردد.
گذری بر روش تفسیری تبیان
لغت و اشتقاق
در هر بخش روش خاصی برای بیان مطالب وجود دارد، که حاکی از تسلط مفسر بر آن علوم میکند. بطور مثال در بحث لغت و اشتقاق، که از دانشهای لازم برای هر مفسر است، از منابع و مصادر اصیل لغت استفاده شده است، مباحث لغوی به ویژه در سورههای نخستین، جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده تا آنجا که، ممکن است برخی با پیش داوری عجولانه، روش این تفسیر را لغوی برخوانند.
در این بخش، ابتدا واژههای مترادف لفظ مورد بحث بیان شده، نقیض آن نیز ذکر گردیده، سپس مشتقات و معانی گوناگون کلمه یادآوری میشود و در آخر با اصطلاح "و اصل الباب" به معنای اصلی آن لفظ که در آیه به کار رفته اشاره می شود. در بسیاری از موارد تفاوتهای میان واژههای مورد نظر را متعرض و پس از آن برای تفسیر لغوی و تبیین واژهای، از تمثیل، استشهاد به آیات، احادیث، اشعار و امثال عرب استفاده شده است که بطور چشم گیری در تبیان عرض اندام می کند.
فراگیر بودن تبیان
در مباحث دیگر نیز نظیر این بخش عمل می کند.
از بیان شیخ در مقدمه استفاده می شود که ایشان تفسیر نگاری فراگیر و جامع را که علوم و فنون مختلف قرآنی را داشته باشد، می پسندد، به گونه ای که غیر تفسیر را رها کرده و از زیاده قلم فرسایی ملالآور و کوتاهگویی خللآور پرهیز نموده است.
فراگیر بودن تفسیر خود را در دو محور توضیح می دهد:
1. روش طرح و تنظیم فنون قرآنی، مانند لغت، قرائت، معنا، اعراب که بطور عمومی در سراسر تبیان به چشم می خورد.
2. روش مبنایی در پاسخ به نظرات و آراء کلامی مذاهب گوناگون، مانند معتزله، مجبره (اشاعره)، مشبهه، مجسمه، خوارج، یهود، نصاری و دیگران.
تفسیر قرآن به قرآن و روایات
شیخ در روش تفسیری از روش قرآن به قرآن بهره وافری برده است، و توجه زیادی به سیاق آیات داشته، از قرائن و استدلال عقلی برای بیان و توضیح مطالب استفاده نموده است. روایات تفسیری را در موارد مختلف بازگو میکند و در برخی موارد نیز به اقوال صحابه و تابعان می پردازد و در صورت عدم تنافی با قرآن یا احکام ثابت عقلی آن را می پذیرد یا سکوت می کند. در بحثهای فقهی نیز با ذکر برخی روایات مربوطه، فروع و احکام مسئله را مطرح و نظرات فقهی پیشوایان مذاهب چهار گانه را دربارهی آن متذکر وبرخی را نقد میکند و پس از آن دیدگاه امامیه را با اصطلاح "وعندنا" یا "وفی مذهبنا" بیان میدارد.
وی نیز مناقشات تفسیری مفسران متاخر از تابعین مانند طبری یا جبایی و... را نقل و بعد از ارزیابی، رد یا ترجیح مینماید در این میان به دلیل در دسترس بودن تفسیر طبری، شیخ از روایات تفسیری و اقوال مفسران که در جامع البیان آمده به خوبی بهره می گیرد، لیکن اغلب آنها را به صحابه و تابعین نسبت داده است و بسیار گسترده تر از طبری آنها را جرح و تعدیل مینماید.
مباحث کلامی
در مباحث کلامی شیخ دو هدف رد و اثبات را دنبال میکند. وی شالودهی عقاید کلامی مذهب شیعه را در بعد اثباتی و اشاعره و معتزله را غالبا در بعد ابطالی در این تفسیر بیان داشته و از هر گونه تاویلات نادرست و غیر معقول اجتناب نموده است، انگیزهی مفسر گرانقدر از طرح مباحث کلامی، استفاده از قرآن کریم به عنوان یک اهرم دفاعی در ابطال مذاهب کلامی اعم از معتزله و اشاعره و دیگر فرق تابعه آنها میباشد. چه اینکه آنها (به ویژه اشاعره) قرآن را تابع دیدگاههای عقاید خویش نموده و با استناد به ظواهر موافق و آیات متشابه، پایههای مذهب کلامی خویش را مستدل نمودهاند. وی در تعقیب این هدف کلی، به طرح مباحث کلامی، به دو گونهی مستقیم و غیر مستقیم میپردازد، زیرا معمولا، اینگونه مباحث در غیر آیات کلامی، از اصل تفسیر آیه کریمه جداست، بطوری که در پارهای از موارد، بیان دلالتها و استفاده کلامی از آیات در رد مطلبی، بسیار خفی و دقیق ذکر شده که به نوع خود از نکات شایان توجه در این گونه مباحث است.
نقل اقوال کلامی متکلمان که اغلب از معتزله میباشند در کنار دیدگاههای شیخ مشهور است، و از شیوه جدلی طرح پرسش و پاسخ آن در این موارد استفاده مینمایند.
محور عمومی ردود کلامی شیخ متوجه اشاعره و فرق تابعه آنها از جمله مجسمه، مشبهه و حشویه میباشد، که شاید بتوان گفت حدود 80 % ردود باشد و درصدی چند نیز در رد پارهای از آراء معتزله، در مسائلی چون فسق، کفر، وعد و وعید، توبه، عقاب و ثواب و احباط میباشد.
بیش از نه فرقه کلامی دیگر نیز مورد طعن و جرح شیخ قرار گرفتهاند از قبیل مرجئه، خوارج، کرامیه، غلاة، تناسخیه،...
انتخاب تبیان
این ویژگیها، بخش قرآن مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی را برآن داشت تا جهت اطلاعرسانی بهتر از محتوا و شیوهی تفسیر، آن را در دستور کار خود قرار دهد، و از آنجایی که روش موضوعی از بهترین روشهای موجود برای استخراج مطالب و ارائه منظم و مفید آنهاست، تصمیم بر این شد که بر مطالب و مباحث آن صفحه به صفحه و حتی سطر به سطر دقیقا مطالعه و در قالب موضوعاتی مناسب (به عنوان چکیدهی متن)، گویا و فراگیر ارائه گردد.
مراحل فرهنگ موضوعی تفسیر تبیان
انجام این طرح در پنج مرحلهی کلی تعریف شد:
مرحله اول : موضوع برداری
در مرحله نخست ده جلد تفسیر تبیان چکیده نویسی گردید. تعداد این چکیدهها که بعدها نام موضوع را به خود گرفت 31910 عنوان میباشد. و به طور میانگین از تفسیر هر آیه، 5 چکیده استخراج شد.
اصل کلی در موضوع برداری که "خواندن دقیق متن، تلخیص آن و ارائه موضوع کلی در ابتدای هر فراز و سپس موضوعات جزیی، به گونهای که هیچ مطلب مهمی بدون موضوع بر جای نماند" میباشد، لحاظ گردیده لکن با توجه به تنوع مباحث تبیان و تخصصی بودن آن تصمیم بر آن شد که اصل مذکور به نحو کامل در بیانات تفسیری و هر آنچه که مرتبط به تفسیر آیات و مباحث تفسیری است رعایت گردد اما در مباحث غیر تفسیری سعی گردید موضوع به نحو کلی ارائه شده و جزئیات متن موضوع برداری شده در نمایه گنجانده شود.
در همین راستا:
1. مباحث لغوی، ادبی، بلاغی و قرائت تنها آنچه که مرتبط به تفسیر و فهم آیه و مورد تاکید مصنف بوده موضوع برداری شده و جزئیات در نمایه آمده است.
2. مباحث کلامی، اجتماعی، تاریخی، آنچه که مرتبط به تفسیر آیات بوده به طور جزیی آمده ولی مباحث مستقل به نحو کلی موضوع برداری شده و جزئیات در نمایه آمده است.
3. در مباحث روایی شامل روایات تفسیری، اسباب نزول و غیرتفسیری، اصل اولی گنجانیدن هر روایت در موضوع کلی است مگر آنکه شامل مباحث مرتبط به تفسیر آیات یا بسیار طولانی باشد که نتوان مفاهیم کلیدی آن را در موضوع واحد خلاصه کرد. در ضمن جزئیات روایات که در موضوع گنجانده نشده در نمایه ظاهر گردید و نیز مفاهیم کلیدی که در متن روایت وجود دارد ولی در موضوع کلی آورده نشده، نمایه سازی شد.
4. در موضوعات بر اصطلاحات موجود در آیات و متن حتی الامکان تحفظ شده است.
لازم به ذکر است که این مرحله به صورت دستی و در فیشهای از قبل طراحی شده (شامل موضوع، نمایه و شماره صفحه و ابتدای سطری که موضوع از آن استخراج شده) انجام گرفت و سعی شده موضوعات بین حداقل 60 و حد اکثر 160 حرف ارائه گردد. موضوعات هر محقق توسط محقق دیگر از جهت درک مطلب و شکل ادبی آن کنترل و ارزیابی گردیده است.
مرحله دوم: نمایه سازی
در مرحله بعد محورهای اصلی هر موضوع در قالب مدخلهایی مرکب و دو جزیی به نام نمایه تعیین گردید. با ثبت 61029 نمایهی غیر تکراری و بیش از 135000 نمایهی تکراری، آشکار است که برای هر موضوع بطور متوسط 4 نمایه اختصاص یافته است.
اصل کلی در نمایه سازی "ارائهی تمام مفاهیم کلیدی موضوع و یا متنی که از آن موضوع استخراج شده به صورت نمایه ترکیبی" است.
ذکر چند نکته در نمایه سازی ضروری به نظر می رسد:
1. سعی شد که نمایه از دو کلمه فراتر نرود مگر آنکه دو واژه یا بیشر، یک کلمه محسوب شوند از قبیل اعلام، اسامی مرکب و مضاف و مضاف الیه در صورتی که حاکی از اصطلاح یا معنی خاص است، و یا اینکه به عنوان تکواژه برای کلمه محسوب نشود مانند عدم و نفی.
2. آیاتی که در متن به آنها استشهاد شده ولی موضوع ذیل آیهی اصلی آورده شده، به صورت شماره سوره و آیه در بخش نمایه فیش برداری شده است.
3. همزمان با کنترل موضوعات، نمایهها نیز از جهت ادبی و حداقل هماهنگی ارزیابی شده است.
4. سعی شد بر اصطلاحات متن و آیات در نمایه تحفظ شود و تفاوت بین واژههای قریب المعنی رعایت گردد مثلا در تفسیر به لغت "معنی کذا" و تفسیر به غیر لغت و یا قول مفسران "تفسیر کذا" و در تبین اصطلاح خاص "تعریف کذا " به کار رفته است.
5. مواردی که در متن معین بوده ولی در موضوع اظهار نشده است، در نمایه ظاهر می گردد از قبیل اسامی اماکن و ایام، قائلین نظرات و اسامی کتب و....
6. از آنجا که در موضوعبرداری مباحث غیر تفسیری؛ کلیت موضوع مد نظر است، سعی گردیده جزئیات متن در نمایه گنجانده شود تا تمامی مطالب متن به کاربر ارائه شود.
مرحله سوم: تکواژهسازی از نمایهها و هماهنگسازی
در این مرحله برای هر یک از نمایهها، کلیدیترین واژهها و اصطلاحات با نام کلیدواژهها ثبت گردید که این واژگان، محوریترین عناوین هر موضوع بهشمار میروند و گرچه در روند تولید، در آخرین مرحله، ثبت میگردند ولی در مسیر بازیابی نخستین مرحله پژوهش را شکل میدهند؛ یعنی در هر تحقیقی باید کلیدیترین و اصلیترین محور هر خواسته را تعیین نمود و به اصطلاحیترین شکل رایج بیان کرد و سپس این واژه را در فهرست کلیدواژگان جستجو نمود. پس از یافتن کلیدواژه مقصود؛ با انتخاب آن به فهرستی از نمایهها دست خواهیم یافت که هر یک به سبب داشتن قیدی افزونتر، نسبت به کلیدواژه اصلی، مجموع مطالب مربوط به آن کلیدواژه را به گروههای کوچکتر تقسیم میکنند. با یافتن یک یا چند عنوان مورد نظر و با انتخاب آنها فهرستی از موضوعات آشکار خواهد گردید که هر یک از متنی از تفسیر استخراج گردیدهاند و انتخاب هر کدام کاربر را به نشانی و متن تبیان منتقل خواهد ساخت.
تعداد کلیدواژههای تکراری تفسیر تبیان که بیش از 278000 عدد میباشد، نشانگر انواع مسیرهای بازیابی مطالب از تفسیر میباشد. این تعداد انبوه در فهرست کلیدواژهها در ضمن 11821 اصطلاح غیر تکراری مندرج شده که به خوبی میزان بالای هماهنگی واژگان را به نمایش میگذارد.
اصل کلی؛ تبدیل اجزای هر نمایه به تکواژه است ولی ذکر چند نکته ضروری به نظر می رسد:
1. واژههایی که حفظ آنها ضروری به نظر نمیرسد مانند عدم و نفی (به معنی سلب) تبدیل به تکواژه نمیشوند.
2. واژههای مرکب از قبیل اعلام و اسامی خاص و اصطلاحات مرکب مانند البیتالحرام، آلعمران، آیاتالاحکام که در نمایه یک کلمه محسوب شدهاند، در تکواژه هم به صورت مرکب آوره میشود.
3. واژههایی که معنای آنها با اختلاف حرکت و اعراب، متفاوت است و بدون حرکت یک شکل میباشند، حرکت آنها در تکواژه اظهار میگردد مانند المِثل، المَثَل، المُثُل رسم الخط یکسان در تکواژهها باید لحاظ شود.
سپس مرحله هماهنگ سازی آغاز میشود که این خود در دو مرحله انجام میگیرد:
1. هماهنگسازی موضوعات؛ از آنجا که موضوعات با ذوق و سلیقه موضوعبردار استخراج شده و بعد از کنترلهای متعدد سعی شده تا مفهوم متن را بهآسانی منعکس کند، از این رو هماهنگی کامل بین آنها ضروری تشخیص داده نشد و تنها سعی گردید با قرار دادن موضوعات بین حداقل 60 و حداکثر 160 کاراکتر و نیز ارزیابی مجدد موضوعات از جهت محتوا و شکل ظاهری، تا حد زیادی بین آنها هماهنگی شود.
2. هماهنگسازی نمایهها؛ بر خلاف موضوعات، هماهنگی بین نمایهها ضروری به نظر می رسد از این رو هماهنگسازی در چند مرحله انجام گرفت:
* ابتدا نمایههایی که بیش از دو تکواژه دارند بررسی شده و در صورت امکان به دو نمایه یا بیشتر تقسیم گردید تا با حفظ دو کلمهای بودن نمایهها، هماهنگسازی بین آنها آسانتر شود.
* کنترل و بازبینی تک تک نمایهها از جهت محتوا و شکل با چینش از چپ و راست که باعث هماهنگی بین نمایههای دارای یک محتوا و ویرایش ادبی و روشی آنها میشود.
* انجام تستهای خاص از قبیل تست نمایههای مشترک ذیل یک موضوع، تست بیشترین تکواژه تکراری ذیل یک موضوع، تست اعم و اخص، تست نمایههایی که از دو واژهی متفاوت ولی دارای یک ریشه شکل گرفتهاند (این تست بعد از ریشه زدن به تکواژه ها انجام گرفت.)
لازم به ذکر است که جهت ایجاد هماهنگی بین موضوعات و نمایهها در دو مرحله اول طرح که به صورت دستی انجام گرفته است، سعی گردید با برگزاری جلسات متعدد و طرح مشکلات و موارد خاص موضوع برداری و تدوین آیین نامه خاص، تا حد قابل توجهی بین موضوعات و نمایهها هماهنگی ایجاد شود که این خود باعث سرعت هماهنگسازی در این مرحله گردید.
مرحله چهارم: ریشه یابی
پس از بازبینی تکواژهها و تثبیت رسم الخط آنها به این مرحله وارد میشویم، فهرست ریشه کلیدواژهها از امکانات سیستم جانبی برنامه فرهنگ موضوعی است که میتواند به محققان در دستیابی به شکل منتخب اصطلاحات و مشتقات کمکرسانی نماید.
تکواژهها را از جهت ریشه میتوان به چهار گروه تقسیم نمود:
* تک ریشه ای: تکواژهای که دارای معنی خاص یا معانی متعدد بوده و اهل لغت تنها یک ریشه برای آن ذکر کردهاند.
* چند ریشهای: تکواژهای که معانی مختلفی داشته و ریشهی هر معنی متفاوت است و یا اهل لغت ریشههای متعددی برای آن ذکر کرده اند. مانند الملائکة دارای ریشههای ملک، لئک، ألک.
* بدون ریشه: تکواژهای که علم و اسم خاص است، خود تکواژه با علامتی خاص در بخش ریشه آورده میشود. البته اگر تکواژه دو کاربرد داشته باشد یعنی هم از اعلام بوده و هم در معنای خاص بکار رفته است در این صورت ریشه و خود تکواژه هر دو لحاظ می گردد.
* ریشه مرکب: اگر تکواژهای به صورت اصطلاح مرکب یا اسم مرکب باشد در این صورت ریشهی هر دو با هم آورده میشود و در صورتی که اسم خاص باشد خود تکواژه و ریشه هر دو لحاظ می گردد.
مانند اصحاب الیمین = صحب + یمن؛ المسجد الحرام = سجد + حرم.
یادآوری میشود که پس از اتمام مرحله ریشهیابی تست نمایههای دارای ریشه مشترک ذیل یک موضوع برای هماهنگی بین نمایهها اجرا میشود.
مرحلهی پنجم: سیستم جانبی مشترکات، مترادفات و مرتبطات
از آنجا که فرهنگ موضوعی، فرهنگی مفهومی و معنا محور است؛ تعدد معانی واژگان و دلالت الفاظ متعدد بر معنای واحد از عللی بود که تدوین سیستمهای مشترکات و مترادفات را الزامی میساخت. در نظام مشترکات هر واژه به معانی مختلفی که ممکن است از آن در برنامه حاضر اراده شود، تفکیک میگردد و در نظام مترادفات واژههای دارای معنای واحد به صورت ماشینی به واژه مرجع ارجاع داده میشوند.
دقت در ثبت کلیدواژهها در عین آنکه مانع از همسانسازی مفاهیم متفاوتی میباشد که دارای اختلافات معنایی دقیقی میباشند، ولی لزوم ارجاع بین چنین واژههایی نظام مرتبطات را بنیان نهاد.
1. سیستم مترادفات:
اصل کلی در مترادفات "ارائه مترادفات مشهور هر تکواژه که در لیست تکواژهها وجود ندارد (اگر وجود داشت آن را به یک مفهوم مشهور تبدیل کرده به وسیله مترادفات به موضوع وصل میگردد)، میباشد که خود به دو قسم مترادف اختیاری و اجباری تقسیم میگردد، در ستون مترادف اجباری عناوین دیگری از تکواژه که در شکل متفاوت، ولی در مصداق با تکواژه یکی هستند، آورده میشود، نمودِ بیشتر این نوع مترادفات در اعلام است مثلا تکواژه ابن سینا، مترادف اجباری شیخ الرئیس ابو علی سینا و... است.
در ستون مترادف اختیاری کلیهی مترادفات مشهور تکواژه که در لیست تکواژهها وجود ندارد ارائه میگردد. در نهایت مقدار 2272 مترادف در این برنامه اعمال شده است.
2. سیستم مرتبطات:
در ستون مرتبطات کلیه تکواژههایی که در لیست تکواژهها وجود دارند و به یکی از روشهای ذیل با تکواژه در ارتباط است، آورده میشود.
* اقسام و قسیم: اگر تکواژهای اقسامی دارد یا قسیم تکواژهی دیگر است، کلیهی اقسام و قسیمها در مرتبطات آورده میشود. از قبیل: العلم: الحضوری، الحصولی.
* مترادف و متضاد: تمام مترادفات و اضداد و نقیضهای تکواژه که در لیست تکواژهها وجود داشته باشد، در مرتبطات آورده میشود. از قبیل: الاحسان : الاسائة، البر.
* کل و جزء: اجزاء در تکواژه کل و کل در تکواژه اجزاء به عنوان مرتبط آورده میشود از قبیل: الصلاة: الرکوع، السجود، القراءة....
* کلی و افراد: افراد در تکواژهی کلی و کلی در تکواژهی افراد به عنوان مرتبط آورده میشود به عنوان نمونه در ستون مرتبطات الانبیاء نام انبیاء موجود در لیست تکواژهها آورده میشود.
* مفسر و مفسر به: تفسیرهای تکواژه در ستون مرتبطات آورده میشود که این امر نیاز به رجوع به نمایههای تکواژه دارد.
* مشتقات: مشتقات تکواژه در صورتی که در لیست تکواژهها وجود داشته باشد، از مرتبطات محسوب میگردد.
* غیره: در صورتیکه بین دو تکواژه ارتباط خاص و معهود باشد که در یکی از امور فوق نگنجد، از مرتبطات محسوب میگردد. مانند الانبیاء: العصمة، الوحی
* اسباب نزول و قرائات: تکواژهی اسباب النزول، از مرتبطات اعلامی که آیهای در مورد آنها نازل شده؛ محسوب میگردد و نیز تکواژهی القراءات به عنوان مرتبط کلماتی که در آن اختلاف قرائت شده، آورده میشود.
سهم این برنامه 85693 ارتباط بوده است.
3. سیستم مشترکات:
در ستون مشترکات کلیه تکواژههایی که در لیست تکواژهها وجود دارند و با واژهی مورد نظر، اشتراک لفظی دارند، بوسیله حرکات اعرابی یا توضیح معنا داخل قوسین، از اشتراک ظاهری بیرون میآید و با درج معنای آنها دایرهی معنائی آن واژه از واژگان دیگر جدا میگردد. این سیستم 2142 مشترک را درخود جای دارد.
در پایان فرهنگ موضوعی تبیان با 31910 موضوع، 61029 نمایهی غیر تکراری و بیش از 135000 نمایهی تکراری، 11821 تکواژهی غیر تکراری و بیش از 278000 تکواژهی تکراری به سرانجام رسیده است.
اینک پس از گذشت چندین سال از آغاز این تلاش بحمدالله مجموع اطلاعات فوق در قالب نرمافزارهای فرهنگ موضوعی مرکز به مشتاقان عرضه میگردد که خود دستاورد تلاشی طولانی در طراحی و تولید برنامهای قدرتمند در عرصه فرهنگهای موضوعی است.
گرچه پدید آورندگان این اثر به بسیاری از کاستیهای فرهنگ حاضر آگاهند اما از تمام پژوهشگران و کاربران تقاضای مساعدت دارند تا با ارسال خطاها، ایرادها و یا نقائص برنامه، مسئولان را در تقویت و اصلاح این نرمافزار یاری نمایند.
http://www.noorshop.ir/fa/product/6242?PartnerCode=3
....................
منبع نورسافت