سنگ فیروزه در طول تاریخ همواره مورد توجه انسان ها قرار گرفته است. شاید مهم ترین دلیل اهمیت بشر در طول تاریخ به خواص سنگ فیروزه نیز مربوط باشد. از انواع سنگ فیروزه می توان به نوع شجر و فیروزه عجمی اشاره کرد. از مشخصات سنگ فیروزه می توان به رنگی جذابآن اشاره کرد که بسته به نوع رنگ آن، آبی آسمانی یا آبی تیره می تواند بسیار گران و یا ارزان باشد.
در این مقاله ما به این سوالات پاسخ می دهیم: تاریچه سنگ فیروزه چیست و منابع آن درجهان از کجاست؟ مشخصات سنگ فیروزه چیست؟ انواع سنگ فیروزه کدامند؟ نحوه تشخیص فیروزه اصل و شرایط نگهداری آن چگونه است؟ خواص سنگ فیروزه چه از نظر روحی روانی و چه درمانی چگونه است؟ اعتقادات و باورها درباره قدرت ماورایئ این گوهر چه بوده؟ تاثیر آن روی چاکراهای بدن چیست؟ در ادامه به تمامی سوالات پاسخ می دهیم تا رازهای نهفته این گوهر را بگشاییم!

فیروزه یک کانی کمیاب و ارزشمند به رنگ‌های طیف فیروزه‌ای (آبی روشن تا سبز) و از رده ی فسفات است.

فیروزه یکی از سنگ های قیمتی است که از عهد باستان در ایران شناخته شده بوده. از کتیبه بنیاد کاخ داریوش بزرگ در شوش معلوم می‌گردد که در آن تاریخ فیروزه (احسائین) نامیده می‌شد و از خوارزم برای زینت‌آلات کاخ آورده شده بود. فیروزه مشهور به سنگ آرزوهای پادشاهان بوده و از زمان هخامنشیان به عنوان هدیه از طرف پادشاهان ایران به دیگر سلاطین داده می‌شده.

در کشور ایتالیا از فیروزه ی آبی و صاف که به گوهر آبی معروف است، به عنوان یکی از گران‌قیمت‌ترین جواهرات استفاده می‌شود.

در ایران به جرات می توان گفت که فیروزه محبوب ترین جواهر در بین مردم است. البته به جز زیبایی این سنگ، مسائل اعتقادی و برخی خواص ویژه ی معنوی و درمانی و ماورائی که برای این سنگ ذکر شده نیز در این محبوبیت تاثیر داشته.

فیروزه به رنگ‌های آبی آسمانی، آبی مایل به سبز، سبز مایل به زرد، خاکستری مایل به سبز، آبی نیلی و آبی مایل به سفید وجود دارد. رنگ آبی آسمانی مرغوب ترین رنگ آن است. در صورتی که میزان مس موجود در کانی زیاد باشد به رنگ آبی در صورتی که آهن زیاد داشته باشد به رنگ سبز و در صورت وجود آلومینیم زیاد به رنگ سفید دیده می‌شود که به ترتیب قیمت آن کاهش می‌یابد.

این کانی ارزشمند در نیشابور، جنوب مشهد، کرمان، شهر بابک، تفت و در بیرجند یافت می‌شود. معدن فیروزه نیشابور از قدیمی‌ترین معادن فیروزه جهان است که از ۲۰۰۰ سال پیش از آن سنگ فیروزه استخراج می‌شده است. سنگهای فیروزه این معدن به دوسته خاکی و سنگی تقسیم می‌شوند. فیروزه خاکی دارای رنگ و مرغوبیت بالاتر است.

در اصطلاح بازار ایران ، انواع فیروزه به دو دسته ی فیروزه عجمی و فیروزه شجری تقسیم شده است. فیروزه ی عجمی معمولا به نگین های کاملا پاک و یک دست و بدون هیچ رگه ی نیشابوری می گویند. نمونه های رگه دار شجری. معمولا و به شکل سنتی، اروپائیان نوع شجری و ایرانیان نوع عجمی را می‌پسندند.

آنچه در اغلب فیروزه‌ها عمومیت دارد وجود رگه یا رگچه‌هایی سیاه یا قهوه‌ای رنگ برجسته است که مربوط به سنگ مادر تشکیل دهنده فیروزه می‌باشد. این رگه‌ها گاه در طرح‌های منظم و غیرمنظم شکل می‌گیرند که در چنین حالتی به آن شبکه عنکبوتی و در اصطلاح بازار ایران به آن فیروزه شجری می‌گویند.

اگر این طرح منظم و زیبا باشد یا شکل طبیعی خاصی را ایجاد کند، باعث افزایش ارزش فیروزه خواهد شد. تولیدکنندگان‎عُمده‌ی فیروزه در جهان عبارتند از ایران (نیشابور)، مصر (شبه‎جزیرۀسینا)، فلسطین‎اشغالی، ازبکستان (سمرقند)، افغانستان، چین (سین‎کیانگ)، مکزیک، ایالات‎متحدۀآمریکا (آریزونا، نوادا، مکزیکو)، استرالیا، شیلی، انگلستان و تانزانیا.

معدن‎فیروزه‌ی نیشابور با ۹۰۰۰ تن ذخیره و با ظرفیت تولید سالانه ۱۹تن در ۵۵‌کیلومتری شمال غربی نیشابور در جادۀ قدیم سبزوار در «روستای‌معدن» واقع است. از هر تن سنگ فیروزۀ این معدن ۸ تا ۱۰کیلوگرم فیروزه استحصال می‌گردد. که از گران قیمت ترین انواع فیروزه در جهان است.

عمده ی خریداران فیروزه‌ی ایران، ترکیه، ایتالیا و سوئد هستند.

سنگ فیروزه نیشابور

نکات مهم در مورد اصالت و منشا هر فیروزه:

کیفیت و ارزش واقعی هر فیروزه به عوامل بسیار زیادی بستگی دارد. منشا و اصالت، رنگ، اندازه، تراش، کیفیت کلی و میزان بهسازی و…

و طبیعتا هرگز بدون تکنیک ها و ابزار و روش های پیشرفته ی آزمایشگاهی، نمی توان از درجه ی کیفی هر نگین به طور کامل مطمئن شد. چرا که اغلب فیروزه‌های موجود در بازارها با موم، روغن، پارافین، رزین و پلاستیک مُذاب مورد بهسازی و تثبیت رنگ واقع شده‌اند.

امروزه همانند بسیاری از دیگر کانی‌ها و سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی، انواع مصنوعی و فرآوری ‌شده ی فیروزه نیز تولید می شوند، به گونه‌ای که حتی تشخیص طبیعی یا مصنوعی بودن آن برای کارشناسان نیز بسیار دشوار است.

تنها کانی که شباهت زیادی به فیروزه دارد، کریزوکولا است که در ایران گاهی به نام فیروزه ی قوچان نیز نامیده می شود. ولی به علت اختلاف سختی می‌توان آن‌ها را در آزمایشگاه به راحتی از هم تشخیص داد.

راف فیروزه

نکات مهم در نگهداری فیروزه:

مهم‌ترین خطری که فیروزه را تهدید می‌کند ایجاد خراش روی فیروزه، آب داغ و مواد شیمیایی خانگی است و دلیل آن نیز ترکیب هیدراتی در سنگ است. فیروزه سنگی زنده می‌باشد و نسبت به روغن و مواد شیمیایی مانند مواد شوینده بسیار حساس بوده و تغییر رنگ می‌دهد. خلل و فرج سنگ باعث جذب چربی‌ها و موجب تغییر رنگ فیروزه می‌شود. چنانچه اثر نفوذی ذرات روغن عمیق باشد ممکن است کانی خاصیت جلاپذیری و صیقل مجدد را نیز از دست بدهد. هرگز از تمیزکننده‌های اولتراسونیک استفاده نکنید و از نزدیکی با مواد حاوی کلر نیز اجتناب کنید.

امروزه می‌دانیم که حرارت و نورخورشید، مواد آرایشی، چربی، اسیدیتۀ پوست، موادروغنی، گردوغبار، مواد شوینده، عطرهای تیز، اودکلن، کرم، صابون‌های معطر، عرق، نم، بوی تند، حتی آب و هوای حمام به فیروزه صدمه می‌زنند که باعث تغییر رنگ فیروزه می‌شوند. رنگ‌پریدگی فیروزه موجب کم‌ارزش شدن خود آن می‌گردد. فیروزه به راحتی کثیف و گردآلود می‌شود. حتی بازدم به آن اثر نامطلوب می‌گذارد و چنانچه مدت زیادی داخل آب بماند، جلایش کاهش می‌یابد.

راه‌های افزایش عمر فیروزه:
الف) مرحله به‌سازی شامل واکس زدن
ب) عدم شستشو با مواد شوینده و الکل
ج) عدم تماس با پوست چرب و مواد آرایشی
د) در معرض نور و گرد و غبار قرار نگیرد.
ه) تمیز کردن فیروزه هر چند وقت یک بار
تمیز کردن سنگ فیروزه:
سنگ فیروزه از جمله سنگ‌هایی زینتی و با ارزش است که به علت خلل و فرج‌های زیادی که درون آن وجود دارد، نباید آن را با آب ‌شست. بهتر است آن را با پارچه‌های نخی نرم و تمیز و یا چرم جلا دهید.
کانی فیروزه به راحتی کثیف و گرد آلوده می‌شود. بازدم بر آن اثر نامطلوب دارد. چناچه مدت زیادی در آب بماند جلای آن کاهش می‌یابد. اگر چربی یا روغن بر سطح فیروزه مالیده شود، خلل و فرج را پر کرده و به تدریج گرد و غبار موجود در هوا بوسیله ذرات چربی جذب شده و جلای فیروزه را از بین می‌برد. چنان‌چه اثر نفوذی ذرات روغن عمیق باشد، ممکن است کانی خاصیت جلاپذیری و صیقل مجدد را هم از دست بدهد.

در برخی منابع گفته شده وقتی رنگ این سنگ به سمت سبز شدن می رود علت آن از دست رفتن آب طبیعی موجود در این گوهر به دلیل گرما مثل نور آفتاب می باشد بطوری که حتی سنگ فیروزه مرغوب نیز در حرارت بالاتر از ۲۵۰C رنگ آن به سبز مات تبدیل خواهد شد. این گوهر بسیار حساس در مقابل آلودگی است. از دیگر موارد تغییر رنگ ممکن است به علت تماس با مواد شیمیایی از جمله آرایشی خانم ها و یا مواد چربی ایجاد شود. پس در هنگام شستشوی دست با آب کلر دار یا صابون بهتر است انگشتر خود را از انگشت خود بیرون آورید.

سنگ فیروزه بسیار در مقابل خراش آسیب پذیر است. زیاد نگه داشتن این سنگ در آب باعث کمرنگ شدن آن می شود. بهتر است یک بار در ماه انرژی آن را با استفاده از قرار دادن آن در یک کاسه از سنگهای حدید یا هماتیت خشک تخلیه کرده و طی شب در میان سنگ های کریستال(کوارتز شفاف) آن را به دور از نور خورشید شارژ کنید.

سنگ فیروزه به عنوان یکی از قدیمی ترین سنگ های جهان دارای تاریخی طولانی می باشد. به علت رنگ جذاب آن، حداقل هزاره های ششم و پنجم پیش از میلاد این سنگ مورد توجه و استفاده انسان قرار گرفته است. کاوشهای باستان شناسی نشان داده است سه هزار سال پ.م. حاکمان مصری باستان، از جواهرات این گوهر زیبا جهت تزئین آرایشی، طلسم استفاده و یا به همراه مومیایی خود دفن می کردند. به همین جهت ذخایر محدود آن در مصر به سرعت رو به اتمام گذاشت.

فیروزه یا سنگ ترکی؟
ایرانیان این سنگ را « پیروزه » به معنای پیروزی می نامیدند، سپس اعراب این واژه را معرب کرده و « فیروزه » خوانده اند. در زبان انگلیسی این واژه به معنی سنگ ترکی (برگرفته از واژه فرانسوی Pierre Turquise) می باشد و آن برگرفته از این واقعیت تاریخی است که در زمان گذشته ایران و سایر ملل شرق میانه از طریق راه ترکیه، این سنگ را به اروپا صادر می کردند و تصور همگان این بود که این سنگ در ترکیه استخراج می شود.

این درحالی بود که در ترکیه به آن «فیروز fayruz » گفته می شد و استخراج مرغوب ترین نوع آن در ایران، آن هم در یکی از اولین معادن بزرگ سنگ فیروزه دنیا در نیشابور قدمتی سه هزار ساله داشت. این سنگ در قرن چهاردهم به عنوان سنگ زینتی با ارزش در اروپا به شمار می رفت. پس از زوال قدرت کلیسای کاتولیک رم به مردم اجازه داده شد تا از آن در ساخت جواهرات استفاده کنند.

تاریخ استفاده سنگ فیروزه در ایران
در ایران قرن های متمادی در این کشــور به طور گسترده برای تزیین اشیاء، مساجد و داخل و خارج بسیاری از بناهای مهم استفاده شده است. این شیوه ساخت و ســاز ایرانی بعدها به شبه قاره هند نیز راه پیدا کرد و در ســاخت تاج محل نیز از فیروزه استفاده شده است. و این رنگ، نمادی از بهشت خدا بر روی زمین تلقی می شد. کاوش های باستان شناسی که در منطقه آسیای میانه صورت گرفته، نشان می دهد در گورهای ثروتمندان این منطقه و سراسر حوزه قفقاز، فیروزه ایرانی یافت شده است.

یکی از مهم ترین یافته های باستانی در شمال شرق ایران در محوطه تپه برج اطراف معدن تاریخی نیشابور مربوط به اسکلت زنی حدود ۴۵ ساله است که یک قطعه سنگ فیروزه سوراخ شده در نزدیکی کمر اسکلت شناسایی شد. آزمایشات نشان داد که قدمت اسکلت به ۴۳۶۰ سال قبل از میلاد مسیح بر میگردد!

در طول تاریخ، از دانه های تخم مرغی شکل فیروزه ایرانی برای ساخت جواهر آلات و مرصع کاری اشیاء استفاده شده است. گفته می شود به دلیل نبود فناوری فرآوری، این سنگ ارزشمند هم اکنون از معادن ایرانی به صورت خام به ترکیــه صادر و پس از تراش و فرآوری، به نام سنگ فیروزه ترکی به جهانیان عرضه می شود و کشــورهایی چون چیــن، هند و ایتالیا نیز تلاش می کنند تا مرکزیت تجارت این کانــی زیبا را به دست آورند.

معدن فیروزه نیشابور

مشخصات سنگ فیروزه
فیروزه کانی از جنس فسفات آبدار آلمینیوم و مس با ساختار بلوری کج وجهی (تری کلینیک)، شفافیتی کدر و مومی شکل و سختی ۵-۶ درجه در مقیاس مواست. این سنگ تحت تاثیر محلول های اسیدی در محیط آبی تشکیل می شود و به صورت توده های فشرده یا رگه هایی جداگانه در داخل شکاف سنگ ها به صورت گرد یا قلوه ای شکل یافت می شود.

بهترین مناطق از نظر آب و هوایی جهت تشکیل این سنگ مناطق خشک می باشد. این گوهر معمولا در مناطقی یافت می شود که در آن صخره های به جا مانده از فعالیت های آتشفشانی بوده یا حرارت زمین در شکل گیری آن دخالت داشته است. فیروزه سنگی با بافت متخلخل است و هرچه تخلخل و حباب های درون این سنگ کمتر باشد درصد خلوص آن بیشتر و درنتیجه سختی و استحکام آن بیشتر و احتمال شکستگی و ترک خوردگی جهت استخراج اولیه و یا تراش آن کمتر می شود. به دلیل خلل و فرج های فراوان در این سنگ می توان برای خوش رنگ کردن آن از نمک های مس و آنیلین Aniline استفاده نمود.

رگه های قهوه ای سنگ فیروزه
اغلب در این سنگ به علت اکسیداسیون آهن، رگه هایی قهوه ای رنگ به اندازه دو سانتیمتر از کانی لیمونیت دیده می شود، وجود ذرات ریز ماسه سنگ یا رگه های اکسید منگنز یا یشم سبز این سنگ را به رنگ خاکستری سیر درمی آورد که به آن سنگ فیروزه ماتریکس هم می گویند. این سنگ ‌ممکن ‌است ‌با‌ کانیهایی ‌ماالکیت و کریزوکوال ‌تشکیل ‌تودههای ‌به ‌هم ‌فشرده‌ و‌ آمیخته ‌را‌ بدهند.

این گوهر را با رگه های سیاه “فیروزه تارعنکبوتی” (Spiderweb Turquoise) نامیده می شود. در موارد نادر که رگه های آن طلایی می باشد بسیار با ارزش تر می باشند. رنگ های سبز آبی کمرنگ و سبز آبی از ارزش کمتری برخوردار هستند. این رنگ ها به علت وجود کم یا زیاد بودن عناصری مثل مس و آهن می باشد.

همچنین وجود اینکلوژن هایی مانند پیریت و هماتیت درون سنگ فیروزه که از سنگ میزبان به جای مانده است رگه های طلایی زیبایی به آن می دهد که البته به قیمت آن نیز می افزاید. با درنظر گرفتن همه این مسائل به همین دلیل نوع اصیل آن با رنگ آبی یک دست بسیار کمیاب است. شاید به همین دلیل است که سنگ فیروزه نیشابور با رگه های زیبای خود و رنگ آبی آسمانی اش در دنیا مشهور می باشد!

مشخصات سنگ فیروزه از نظر رنگ
رنگ جذاب و آبی این گوهر زیبا به دلیل حضور عنصر مس است. اگر این سنگ در منطقه ای که میزان مس معادن آن بیشتر است استخراج شود، آبی آن بیشتر و به رنگ آبی آسمانی خواهد بود. معمولا تغییر رنگ فیروزه از آبی به سبز به علت از دست دادن آب درون سنگ طی مرور زمان می باشد. علت تفاوت رنگ فیروزه به علت نسبت آهن به مس است.

اگر در آن معدن، قسمتی از آلومینیوم توسط آهن جایگزین شود، به رنگ مایل به سبز و اگر میزان روی افزون تر باشد، به ترکیبی از رنگ های زرد و ســبز دیده می شود که معمولا پدیده ای نادر است. همانطور که در تصویر می بینید انگشتر فیروزه کمیابی است که با ترکیب سبز و زرد نمایی کمتر دیده شده از این گوهر را نشان می دهد. جالب است بدانید چنانچه آهک در منطقه رشد این گوهر زیاد باشد رنگ آن به سمت سفیدی رفته و کمرنگ تر می شود البته در حالت معمول علت اصلی سفیدی مربوط به اکسید آلومینیوم(Al2O3) می باشد.

منابع سنگ فیروزه در جهان
سنگ فیروزه در مناطقی هم چون ایران، تبت، چین، مصر و جنوب غربی آمریکا به دست می آید. گرچه درجه خلوص و رنگ تولیدات اغلب معادن آن با هم متفاوت است ولی اغلب این سنگها حداقل از لحاظ شکل ظاهری شبیه هم هستند.

معادن سنگ فیروزه در خاورمیانه
معدن سنگ فیروزه نیشابور قدیمی ترین و مهم ترین معدن در کشور است و در سـطح جهان نیز از شهرت و اعتبار خاصی برخوردار است. نیشابور از گذشته های دور، شهری با اهمیت در کنار جاده ابریشم بود و از یک سو، فلات ایران را با آسیای مرکزی و از سوی دیگر، فلات آناتولی و سواحل مدیترانه را به چین پیوند می داد. ایــن معادن در مجاورت یک مسیر قدیمی قرار دارد که در روزگاران قدیم محل عبور کاروان های بازرگانی بوده است. در این تصویر نیز کارگر معدن نیشابور را مشاهده می کنید.

در مصر دو معدن از معادن شبه جزیره سینا که «کشور فیروزه» نامیده می شد نیز وجود دارد که در زمره قدیمی ترین معادن شناخته شده جهان قرار دارند. این معادن اکنون ارزش اقتصادی چندانی ندارند و توســط بومیان به شکل ابتدایی استخراج می شود. سنگ فیروزه این منطقه سبز تر از نوع ایرانی آن است. امروزه بسیاری از فیروزه های که در ایران به فروش می رسند مربوط به شهر بابک کرمان هستند که چند سالی است منابع بسیار غنی از آن یافت شده است.

جنوب غربی ایالات متحده از لحاظ تولید سنگ فیروزه بسیار غنی است و مناطقی مانند آریزونا، کالیفرنیا، کلرادو، نیومکزیکو و نوادا از مراکز عمده تولید آن در این کشور شناخته می شوند. در حال حاضر، آریزونا بزرگترین تولیدکننده این سنگ در کشــور است. نــوادا دیگر ایالت آمریکاست که با داشتن ۱۲۰معدن، بخش عظیمی از سنگ فیروزه مورد استفاده صنعت جواهر سازی را تامین می کند. مرغوب تریــن نوع آن در ایالت متحده، از معدن “ لس کریلوس ” نیومکزیکو به دست می آید و قبل از ورود فاتحان اسپانیایی به قاره جدید، سنگ این معدن به طور گسترده توسط بومیان مورد بهره برداری قرار می گرفت.

راف فیروزهچینی ها نیز پیش سه هزار سال ق.م. این گوهر را می شناختند و به طور محدود تولید و هنرمندانشان از آن برای برجسته کاری های آثار خود بکار می بردند. مارکوپولو نیــز در گزارش خود اشاره کرده است در ایالت سی چوان چین این سنگ یافت می شده است. در شرق و غرب اســتان تبت نیز از معادن آن وجود دارد.

تشخیص اصل بودن سنگ فیروزه
امروزه نوع با کیفیت و اصل سنگ فیروزه بطور بسیار محدودی در بازار عرضه می شود. البته نوعی از آن به عنوان رنگ ثابت به بازار عرضه می شود که با مواد پلیمری ترکیب شده اند. این گونه از سنگها به علت تولید مصنوعی خود تغییر رنگ نمی دهند و در هر اندازه ای موجود می باشند.
هرچند که روغن،‌ آفت ‌این گوهر ‌محسوب ‌می شود ولی چربی(پارافین و یا مواد پلاستیک مایع) ‌باعث‌ جلا‌ و‌ دوام، پررنگ شدن و پر شدن خلل و فرج آن نیز می شود.‌

در گذشته برای زیبا تر کردن جلوه این سنگ از روش های اشباع کردن آن با روغن های رنگین، واکس و مواد پلاستیکی رنگی استفاده می شد. بنابراین با اتصال فلز داغ به این نقاط بوی بسیار زننده از پلاستیک به مشام می رسد. واکس و روغن در تماس با فلز داغ عرق کرده و در سنگ فیروزه باقی می ماند. اینها معمولا وزن سبک تری در همین اندازه نسبت به نوع اصیل خود دارند.

در روش پیشرفته زاچری فیروزه های آمریکایی معدن Kingman بهسازی می شوند که فقط توسط دستگاه مشخص می شود و در حالت عادی هیچ نشانه ای ندارند مبننی بر اینکه این فیروزه بهسازی شده است یا نه! با این روش استحکام فیروزه چه برای تراش و چه در برابر مواد شیمیایی مقاوم می شد. در ایران بیشتر هنوز همان روش سنتی استفاده می شود.

 منبع: رابین