استاد محمّد عربی القبانی در سال 1930 میلادی برابر با سال 1309 شمسی در شهر دمشق پایتخت کشور سوریه دیده به جهان گشود.وی دروس ابتدایی را در زادگاه خویش به پایان رسانده و پس از آن به مدت 6 سال دروس فقه اسلامی و تطبیقی را به همراه علم اصول،تفسیر،لغت، نحو و ادبیات در مدارس شرعی گذراند.سپس به کشور مصر سفر کرده و وارد دانشگاه الازهر قاهره شد و مدت 3 سال نیز در آنجا مشغول به تحصیل گردیده و از محضر برخی علماء و قراء بزرگ آن کشور استفاده نمود.بعد از مراجعت از مصر در نزد بعضی از علماء با تصوف و عرفان آشنا شد و پس از آن رسما به کار قرائت قرآن و اجرای برنامه تواشیح روی آورد و از آن زمان تا به حال سالیان زیادی است که وی به قرائت قرآن در رادیو و تلویزیون کشور سوریه مشغول است.همچنین استاد، برای قرائت قرآن،اجرای برنامه تواشیح و داوری مسابقات محلی و بین المللی بسیاری به کشورهایی همچون جمهوری اسلامی ایران،عربستان سعودی، لیبی،یونان،هند،کویت،افغانستان،مالزی و...سفر نموده است و قرائتش نیز از رادیوهای کشورهایی که تا به حال نام آنها برده شد و کشورهایی مانند مغرب،امارات متحده عربی،قطر و بحرین پخش میگردد.از جمله آثار استاد یک دوره کامل قرائت ترتیل است که خود او در مورد آن میگوید:
«یک دوره کامل قرائت ترتیل قرآن به روایت حفص از عاصم دارم که در کشورهای زیادی یافت میشود و از خدا میخواهم که آن را در روز قیامت برای من حجت قرار دهد.»
امّا در زمینه تواشیح هم از استاد کارهای زیادی منتشر شده است که در بین آنها میتوان از سی حلقه نوار به نام رحاب الهدی که در شهر آتن یونان به همراه اساتیدی همچون وهبه الزحیلی و حمزه شکور اجرا و تصویربرداری شده،یاد کرد که شامل برنامههای متنوعی در مناسبتهای گوناگون اسلامی همچون هجرت پیامبر به مدینه، معراج،میلاد پیامبر و...میباشد.کار دیگر،کتابی است تحت عنوان النفحات القدسیه فی الموشحات و القصائد الدینیه که شاید بزرگترین کتاب تواشیح موجود باشد و خود استاد نیز در این باره میگوید:«کتاب جامع نفحات قدسیه در برگیرنده بسیاری از تواشیح دینی است و فکر نکنم مانند آن نوشته شده باشد.از خدا میخواهم آن را قبول کند.»
البته تألیفات این استاد سوری فقط محدود به تواشیح نمیشود.وی کتابی نیز با نام کفایة المستفید فی علم القراءة و التجوید دارد که این کتاب در برگیرنده مباحثی در زمینه علم تجوید،وقف و ابتدا و صوت و لحن میباشد.و اولین بار در سال 1411 هـ.ق در دمشق توسط انتشارات دارالخیر به چاپ رسیده است.متن حاضر ترجمه و بازنگاری قسمت صوت و لحن و آشنایی با نغمات این کتاب میباشد.پاورقیهای اضافه شده به این متن به جز چند مورد همگی متعلق به مترجم میباشد.
بحثی دربارهء نیکو گردانیدن صدا،شناخت مقامات،نغمات و الحان عربی
پیامبر گرامی اسلام(ص)فرمودند:«قرآن را با صداهای [نیکوی]خویش بیارایید»(1)
و همچنین ایشان فرمودهاند:«کسی که به قرآن تغنّی نکند از ما نیست»(2)و نیز در جای دیگر فرمودهاند: «خداوند به هیچ چیز به اندازهء خواندن قرآن با آوازی زیبا توسط پیامبری خوش صدا اجازه نداده است.»(3)
«تغنّی»پسندیده
«تغنی»پسندیده و سفارش شده عبارت است از چیزی که مطابق با الحان عربی باشد و رعایت لحن عربی نیز عبارت است از بیان حروف از مخارجشان،کشش مدها به اندازه لازم(رعایت قواعد تجویدی)،بدون سختی در بیان و تکلّف و همراه با صدایی زیبا و نیکو به دور از فشار آوردن بر روی حروف،کشش بیش از حد آنها یا انحراف از حرفی به حرف دیگر،همچنان که روحانیون مسیحی در اجرای سرودهایشان و یا گروههای سرود و موزیک در هنگام اجرای کنسرتهای موسیقی انجام میدهند.زیرا بعضی از کارهایی که راهبههای مسیحی یا موزیسینها انجام میدهند،به دور از شأن و مقام قرآن کریم بوده و روایات زیادی نیز در تحریم این نوع اعمال (1)-«زیّنوا القرآن بأصواتکم»این روایت را ابو داود و نسائی در کتب خویش نقل نمودهاند که به همین عبارت یا عباراتی کاملتر در کتب خاصه از جمله مجمع البیان،ج 1،ص 16؛جامع الاخبار،ص 49، روضة المتقین،ج 10،ص 17؛الصافی،ج 1،ص 62؛المحجة البیضاء، ج 2،ص 231؛بحار الانوار،ج 92،ص 190 و مستدرک الوسائل،ج 4، ص 273 آمده است.
(2)-«لیس منّا من لم یتغنّ بالقرآن»این روایت از طریق عامه به ابن ماجه نسبت داده شده و در کتابهایی همچون معانی الاخبار،ص 279؛ الامالی،ج 1،ص 31؛مبسوط،ج 8،ص 227؛المحجة البیضاء،ج 2، ص 231 و ج 7،ص 221 و الفوائد الطوسیه،ص 95 از شیعه آمده است.
(3)-«ما أذن اللّه لشیء کما أذن لنبی حسن الصوت أن یتغنی بالقرآن»این عبارت را بخاری و مسلم نقل میکنند و عباراتی شبیه به آن در برخی کتب خاصه از قبیل المحجة البیضاء،ج 2،ص 231 و تبیان،ج 8، ص 391 نقل شده است.
وارد شده است.(1)
پس همان گونه که بیان شد منظور از«تغنی به قرآن کریم»تلاوت قرآن با صدایی نیکو و پایبندی کامل به احکام و قواعد علم تجوید و صوتی زیبا و نیز فهماندن معانی قرآن و تأثیرپذیری از تلاوت قرآن،مضامین و مفاهیم بلند آیات الهی میباشد.
«تغنی به قرآن»یعنی پرهیز از قرائتی گوش خراش و عجیب و غریب توأم با بالا و پایین بردن یا بم و زیر کردن بیمورد و بیجای صدا.
و«تغنی نیکو به قرآن کریم»باید علاوه بر گوشها،قلبها را نیز به هیجان و لذت،وادارد.زیرا قرائت خوب قرآن در فهم و درک معانی آن بسیار مؤثر است.همچنان که وقتی پیامبر(ص)به تلاوت قرآن میپرداختند،هر حرف قرآن را واضح،مشخص و آهسته بیان میفرمودند؛در پایان هر آیه وقف کرده و حروف مد را کشش میدادند به طور مثال مد را در کلمهء«الرحمن»یا در کلمه«الرحیم»اجرا میکردند.
در روایات آمده است که ایشان قرآن را با آهنگی دلنشین خوانده و علاقهمند به شنیدن قرآن از دیگران بودند.روزی پیامبر(ص)به عبد اللّه بن مسعود امر کردند که برایشان قرآن بخواند.چون به قرآن خواندن ابن مسعود گوش فرادادند،قلب گرامیشان به خشوع آمده و اشک از چشمان شریف ایشان جاری گردید.
براء بن عازب نقل میکند که قرائت سوره تین را در نماز عشاء رسول اللّه(ص)شنیدم،در حالی که تا به حال صدایی به آن زیبایی نشنیده بودم.(2)
و از جمله عادتهای حضرت رسول(ص)این بود که اصحاب خود را به زیبا تلاوت کردن امر میفرمودند.پس برای آنها میخواندند و آنها را نیز امر به قرائت در حضور خودشان میکردند.
ابن مسعود میگوید من هفتاد سوره از قرآن کریم را از رسول اللّه(ص)یاد گرفتهام.و در روایتی آمده است که روزی پیامبر اکرم(ص)در حالی که بر بالای منبر خطابه نشسته بودند،به ابن مسعود فرمودند:«برایم[قرآن] بخوان.»
؟؟؟رسول گرامی اسلام(ص)خطاب به ابن مسعود: «دوست دارم صدای تلاوت قرآن را از زبان غیر خود نیز بشنوم.»؟؟؟ ابن مسعود میگوید:من به ایشان گفتم:«برایتان بخوانم در صورتی که قرآن بر شما نازل شده است؟!»
پس ایشان فرمودند:«من دوست دارم که قرآن را از غیر خودم بشنوم.»
(1)-در کتاب وافی،ج 2،ص 267 آمده است:
عن أبی عبد اللّه(ع):قال رسول اللّه(ص):إقرؤا القران بالحان العرب و اصواتها و ایّاکم و لحون اهل الفسق و الکبائر فانّه سیجیء بعدی اقوام یرجّعون القران ترجیع الغناء و النّوح و الرّهبانیّة لا یجوز تراقیهم قلوبهم مقلوبه و قلوب من یعجبه شأنهم.
قرآن را با الحان و اصوات عربی بخوانید و از الحان اهل فسق و معاصی بپرهیزید.همانا بزودی پس از من کسانی خواهند آمد که قرآن را با ترجیع غنا میخوانند و نوحهگری مینمایند و به طریقه آواز دیگر ادیان،قرائت میکنند،این قرائت از حلقومشان پایینتر نمیرود، دلهای آنها برگشته است و همچنین دلهای کسانی که از قرائت آنان به اعجاب آیند.
(2)-صحیح بخاری.
؟؟؟درآمدی بر علم تجوید امام محمد بن محمد بن جوزی تحقیق: دکتر علی حسین البوّاب ترجمه: ابوالفضل غلامی-صفر سفیدرو مؤسسه فرهنگی-انتشاراتی حضور؟؟؟ من هم از سورهء نساء آیاتی را خواندم،تا رسیدم به آیهای که میفرماید:«چگونه است حال(در روز محشر و چه اندازه نیکان سرفراز و بدان شرمنده باشند)آنگاه که از هر طایفهای گواهی آریم و تو را(ای پیامبر)بر این امّت به گواهی میآوریم.»(1)
رسول خدا(ص)فرمود:«دیگر بس است.»
و چون ابن مسعود متوجه پیغمبر(ص)شد،دید که چشمان وی اشکبار است.
از این روایات به این نکته پی میبریم که قرائت قرآن کریم با صدایی زیبا و نیکو،مسألهای است که خود شارع مقدس به آن امر نموده و دربارهء آن احادیث بسیار زیادی وارد شده است(2)و ما میبینیم که فقهاء(3)هم در کتب فقهی،برای انتخاب امام جماعت،اولویت را در داشتن صدای زیبا دانستهاند.
البته تأکید بر زیبایی صدا تنها منحصر به قرائت قرآن نمیشود،بلکه در اذان نیز صدای نیکو لازم است که این مطلب را میتوان از روایت زیر متوجه شد:
روزی پیامبر(ص)در هنگام ورود به مسجد،متوجه شدند که عمر بن خطاب مشغول به گفتن اذان است و بلال حبشی که صاحب صدای زیبایی بود نشسته است و چیزی نمانده بود تا عمر اذان خویش را تمام کند،پیامبر اکرم(ص)فرمود:«بنشین ای عمر»و ایشان نگذاشتند تا عمر اذان را به اتمام برساند و سپس فرمودند:«بلند شو ای بلال»و بلال را امر به تکرار اذان از ابتدا نمودند و رو به عمر کرده و فرمودند:«بلال از تو صدایی لطیفتر و زیباتر دارد.»
صدای زیبا،موهبت و هدیهای است از جانب خداوند عالم که آن را به هر کدام از بندگانش که میخواهد میبخشد و هر صدایی دارای ویژگیهای مخصوص به خود میباشد که آن را از صداهای دیگر جدا میسازد و این خود دلیلی است از دلایل یگانگی خدا.
بسیار پسندیده است که شخص دارای صدای زیبا،با علم«طبقات صوتی»،«مقامات»و«نغمات»آشنا باشد. (1)-آیه 41،سورهء نساء.
(2)-چند روایت دیگر:
-قال رسول اللّه(ص):لکلّ شیء حلیة و حلیة القران الصوت الحسن (بحار الانوار،ج 92،ص 190 و وسائل الشیعه،ج 4،ص 859).
برای هر چیز زینتی است و زینت قرآن صدای نیکوست.
-عن ابی بصیر قلت لابی جعفر(ع):...فقال(ع)...و رجّع بالقران صوتک فانّ اللّه عز و جل یحبّ الصوت الحسن یرجع فیه ترجیعا (وسائل الشیعه،ج 4،ص 859).
...در تلاوت قرآن،صدایت را ترجیع بده.زیرا خداوند -عز و جل-صدای زیبایی را که با ترجیع باشد دوست دارد.
-عن علی بن محمّد بن النوفلی عن ابی الحسن(ع)قال ذکرت الصوت عنده فقال(ع):انّ علی بن الحسین(ع)کان یقرء القران فربّما مرّ به المارّ فصعق من حسن صوته(وسائل الشیعه،ج 4،ص 859)
در محضر امام رضا(ع)صحبت از صدا شد.ایشان فرمودند:علی بن حسین(ع)[امام چهارم]قرآن میخواندند،پس چه بسا شخصی از نزد ایشان عبور میکرد و از زیبایی صدایشان مدهوش میگردید.
(3)-منظور مؤلف،فقهای اهل تسنن میباشد.
زیرا این علم باعث زیباتر و کاملتر شدن صدای وی میگردد.
استفادهء خوب از صدا با انتخاب طبقات صوتی و مقامات مناسب،جابهجایی در بین پردههای صوتی و انتقال از مقامی به مقام دیگر با انسجام و استحکام کامل از نظر لحنی و همچنین توأم با رقّت قلب،ترس از خدا و حزین خواندن(1)مسلّما در فهم بیشتر مفاهیم قرآن کمک کرده دلها را تحت تأثیر قرار میدهد و قلبها و گوشها را نورانی میسازد.و این تنها از رهگذر آشنایی با الحان عربی ممکن است.
صوت و لحن
دانش صداها،الحان،مقامات و دستگاهها،دانشی است مجزا و خود به تنهایی دارای قوانین و قواعد زیادی میباشد که همه این قواعد اکتسابی بوده و از طریق القاء یعنی آموزش مستقیم استاد به شاگرد و همنشینی شاگرد با استاد آموخته میشود.
تمامی علاقهمندان به«علم الالحان»میتوانند به راحتی با آن آشنا گردند؛زیرا این دانش،فراگیر بوده و مختص به عدهای مشخص-یعنی فقط افراد دارای صدای خوش-نیست و چه بسیار افرادی که در فهم ظرائف و مسائل بسیار دقیق آن مهارت دارند،امّا از صدای خوبی برخوردار نیستند.
این علم به صاحبان خود احساس دقیق و لطیفی میدهد که آنها را از سایرین جدا میسازد.البته باز هم تأکید میشود که این علم فقط با یادگیری محقق میشود و یادگیری آن هم محتاج به گوشی صاف،حساس و شنوا، علاقهمندی واقعی فرد،مداومت در گوش کردن قرائت قرآن قراء بزرگ و کسانی که دارای مواهب صوتی خوبی هستند و تمرین مستمر،است.
در ادامهء این مطالب،پارهای توضیحات دربارهء مقامات و نغمات برای دوستداران این رشته خواهد آمد.
(1)-عن ابی عبد اللّه(ع):انّ القرآن نزل بالحزن فاقرءوه بالحزن(وافی،ج 2، ص 266)همانا قرآن با حزن و اندوه نازل شده است.پس آن را حزین بخوانید.
........................
