انواع صوت از نظر منبع تولید 4 دسته اند :
1. اصوات طبیعی : مثل صدای رعد و برق ، رود خانه ، وزش باد
2. اصوات حیوانی : مثل صدای چهار پایان ، پرندگان و حشرات
3. اصوات انسانی : الف ) با کلام ب) بی کلام مثل صدای گریه ، خنده و ناله
4. اصوات آلی : اصوات ناشی از آلات موسیقی مثل نی و تار اصوات ناشی از ابزار مکانیکی یا الکترونیکی مثل صدای اره برقی و تلفن همراه
* تذکراتی مهم پیرامون تقویت صوت و لحن :
1. تمرین مستمر و تقلید در گام اول 2.جلوگیری از سر ماخوردگی 3. از غذاهای آب پز بیشتر استفاده کند . 4. پرهیز از غذاهایی که دارای روغن زیاد هستند . 5. استفاده از عسل طبیعی 6. دقایقی قبل از خواندن قرآن از حوردن شیرینی جات و غذاهای آبکی خودداری کند تا از نفخ شکم و زیاد شدن بزاق دهان جلوگیری کند . 7. از خوردن آب بسیار سرد یا گرم ، یخ ، خربزه ، انگور ، سرکه ، ترشی و شیرینی جات پرهیز کنید . 8. قبل از قرائت حتماً صدایتان را گرم کنید ( مثلاً با صدای «آ» از بم به زیر و بالعکس یا سوره ای را بخوانید . 9. حتی المقدور از ورود هوا سرد به دهان جلوگیری کنید و با شال حنجره یا دهان را بپوشانید . 10. کمتر صحبت کنید . 11. نفس را از بینی بکشید و از دهان حین تلاوت بیرون دهید . ( چون هوای گرفته شده از بینی ، گرم شده و تصفیه و مرطوب می شود ) . 12. مواردی مثل ناراحتی و اندوه مداوم ، خستگی مفرط ، کم خوابی ، سکونت در مکان های مرطوب ، عدم تمرین و سیگار تاثیر منفی در صوت دارند . 13. برای انجام تنفس صحیح ، شل کردن عضلات و از بین بردن فشار های اضافی عضلات ضروری است 14. راههای عملی افزایش نفس عبارتند از : ورزشهای شنا و کوهنوردی و دو میدانی + تمرین حبس طولانی نفس + تمرین مداوم 15. اگر انسان اضطراب پیدا کند بنابراین ضربان قلب او افزایش می یابد پس موجب افزایش دم و بازدم می شود و مصرف اکسیژن بیشتر می شود و انسان با کم نفسی مواجه می شود . 16. فاصله خود را از میکروفون تنظیم کنیم و زیاد نزدیک نشویم 17 . معمولاً در قاریان مصری میزان استفاده از صداهای بم و زیر و متوسط به شرح ذیل است :( بم 30% + توسط50% + زیر 20% -) 18. بم خوانی ، فوایدی مثل استراحت حنجره ، حفظ سلامت تارهای صوتی ، ایجاد تنوع در تلاوت و گرم شدن حنجره برای اجرای طبقات صوتی بالا را دارد . 19. از تپق و سرفه های مصنوعی برای صاف کردن صدا پرهیز کنیم . 20. گذاشتن دست های قاری روی یک یا هر دو گوش هم مستحب است و هم سبب تنظیم بهتر صدا می شود و همچنین نفس به راحتی جابجا شده و حفظ می شود .
ترتیب لحن در قرائت :اکثر قراءات با مقام بیات شروع شده و با آن خاتمه میابند که در قسمت آموزش لحن بیشتر توضیح داده میشود.7 دستگاه ( مقام یا نغمه یا لحن ) اصلی : صنع بسحر = صبا ، نهاوند ، عجم ، بیات ( پدر نغمات ) ، سه گاه ، حجاز ، رست ( مادر نغمات )
صدا سازى
الف ) تمرین قوى کردن حنجره
منظور از حنجره قوى و صداى قوى ، صداى بلند و یا فریاد نیست بلکه منظور حنجره و صدایى مى باشد که داراى بنیه اى بالا و قدرتى است که بعد از اجراى یک برنامه ، توانایى خود را به طور کامل از دست نداده باشد و به اصطلاح زود نگیرد .تنفس صحیح باعث پرطنین شدن صدا مى گردد و ورزش دادن عضلات باعث قوى شدن آن خواهد شد. ابتدا با آرامش در محلى ساکت و آرام بنشینید و عضلات را شُل کنید سپس نفس عمیقى کشیده و در پایین ترین پرده ، حرف آ را به صورت ممتد و کشیده ادا نمایید و آن قدر ادامه دهید تا بازدم شما تمام گردد. دوباره ریه ها را تا جایى که امکان دارد، از هوا پر کنید و در حالت بازدم به صورت کشیده بگویید تا پنج دقیقه به طور مداوم تکرار نمایید. ( بدون عجله در کار) تمرینات فوق باید حداقل یک تا دو ماه به طور مستمر و همه روزه صورت گیرد تا صدا براى آغاز کار، صیقل پیدا نماید و از نخراشیدگى بیرون آید.
ب ) تمرین پرحجم کردن صدا
بعد از تمرینات قوى سازى صدا، نوبت به پرحجم کردن و پرطنین کردن آن مى رسد. یعنى وقتى یک خواننده در یک اتاق معمولى مى خواند، صداى او بر فضاى اتاق احاطه کامل داشته باشد و از هر سمت و سویى به طور مستقیم و یک نواخت شنیده شود. این خصوصیات یک صداى پرطنین مى باشد که در اصطلاح ، این صدا را زنگ دار گویند که گرفتگى ندارد. تمرین :در حالتى راحت بنشینید و عضلات را رها نموده و کلماتى از قبیل ((مَنگ ، هَنگ ، زَنگ ،..
که به نْگ ختم مى شوند را با آهنگى تودماغى ، با مسدود کردن دهان با زبان و کشیدگى ، اجرا نمایید. یک شعر بیست بیتى را با نازک ترین آهنگى که مى توانید بخوانید و وقتى که گلوى تان خسته شد، پس از چند دقیقه استراحت دوباره از نو آغاز کنید. حرف ( ر )را به صورت مشدد و مستمر و کشیده ((ر، ر، ر،... ادا کنید.
ابتدا یک نفس عمیق با کیفیتى که قبلاً گفته شد بکشید و ریه ها و شکم را از هوا پر کنید به طورى که شکم کاملاً بیرون آید. بعد صدا را در حالى که خارج مى کنید، آهسته و پیاپى بگویید: ((آه ، آه ، اوه ، اوه ، ایه ....)). توجه داشته باشید که هر چه این هوا آهسته تر و کندتر از شش ها خارج شود بهتر است و تکرار این تمرین صدا را بهتر و رساتر مى کند- . فک پایینى را شُل کنید سپس نفس هاى کوتاه و سریع ، از راه دهان بکشید و کم کم بر سرعت آن بیافزایید تا جایى که صداى برخورد نفس ها را به سقف دهان تان بشنوید. البته نفس ها نباید از راه تنگى گلو بوده بلکه باید از پرده دیافراگم شکم باشد و از آن به عنوان تلمبه اى استفاده کنید و هوا را از راه شکم بیرون و داخل بکشید. این تمرین باعث قوى شدن عضلات زیر فک و اطراف گلو و شکم مى شود زیرا هنگام خواندن ، فشار زیادى به این عضلات وارد مى گردد.- بدن را شل کنید و هوا را به درون سینه بکشید، بدون اینکه هیچ گونه فشارى به سینه وارد شود؛ آن قدر که سینه از هوا پر گردد. سپس شمعى (یا یک باریکه کاغذ) را جلوى دهان تان بگیرید و هوا را خارج کنید، آن چنان که شعله شمع حرکت ننماید ولى هواى سینه به طور یک نواخت خارج شود. این تمرین باعث افزایش ‍ ظرفیت هوایى ریه ها و یک نواختى صدا مى شود که باید روزى سه تا چهار مرتبه تکرار شود و با یک فوت کردن قوى ، خاتمه یابد.- چانه را به سینه بچسبانید به طورى که وزن سر، روى چانه افتاده باشد. حالا چند مرتبه دهان را باز و بسته کنید به طورى که با این حرکت ، سرتان بالا و پایین رود. سپس مدتى دهان را به حالت نیمه باز و راحت ، استراحت بدهید. دستان تان را زیر چانه بزنید (حالتى که انسان چیزى را تماشا مى کند) و فرض کنید که چیزى مى جوید و مکرر دهان تان را باز و بسته نمائید. بعد از مدتى استراحت ، دوباره این کار را انجام دهید. این تمرین و تمرین قبل ، باعث قوى شدن عضلات چانه ، شقیقه ، و گلو مى شود و کم کم فک و گلو در اختیار شما در مى آید تا حروف را موقع خواندن بهتر ادا کنید زیرا عدم توانائى در تلفظ واضح حروف و خستگى زودرس فک و دهان ، ناشى از ضعیف بودن این عضلات است .
ج ) چند دستورالعمل کلى براى محافظت از حنجره
د) تجویز برخى خوراکى ها .
خوردن غذاهاى کم چربى و آبکى مانند آش ، گوشت آب پز، باقلا پلو، آبگوشت بدون چربى ، نوشیدن شیر گرم قبل و بعد از خواندن و نوشیدن آب ولرم در حین برنامه است . همچنین در مواقع گرفتگى و خستگى صدا، خوردن ژله نشاسته ، زرده تخم مرغ ، تخم مرغ عسلى ، آب شلغم ، و یا غرغره کردن آب نمک به اضافه چند قطره آب لیمو و یا خوردن انجیر خشک که در شیر جوشیده ریخته شده باشد، تاءثیر بسزایى خواهد داشت . قبل از اجراى برنامه اثر خوردن مقدارى از تربت سیدالشهداء قبل از مجلس و مالیدن آن به گلو از همه اینها بیشتر است .
ه) پرهیز
براى اینکه حنجره آسیب نبیند باید از خوردن بعضى از خوراکى ها مانند انواع ترشى ها، سرخ کردنى ، چاى پررنگ ، آب سرد، بستنى و این قبیل مواد غذائى خوددارى نمود.. همچنین خوردن تخمه ، آجیل و حتى استعمال عطریات باعث گرفتن صدا مى گردد و مجدداً لازم است. همچنین تنفس ‍ در فضائى که گرد و خاک دارد و یا محلى که در آن غذا مى پزند و چیزى سرخ مى کنند نیز همان نتیجه را خواهد داد
بر اثر کم‌رویى، نمى‌توانم صوت قرآن را تمرین نمایم. در این زمینه مرا راهنمایى فرمایید؟
1. براى از بین بردن این نقص، ابتدا باید اعتقاد به کم‌رویى و خجالت را از ذهن دور کرد و به خود قبولاند که کم‌رویى و خجالت بى‌مورد، در وجود انسان نباید باشد.
براى رسیدن به نتیجه مطلوب، بهتر است: الف) از خداوند متعال براى غلبه بر مشکلات مدد بجویید; ب) از راه تلقین ـ به خصوص در کمال آرامش ـ جملاتى را مانند: «من به هیچ وجه کم‌رو نیستم» و «من مى‌توانم قرآن را در حضور دیگران با صوت بخوانم» و‌... تکرار کنید.
2. کم‌رویى و خجالت در مواردى که بى‌جا باشد، مورد سرزنش قرار گرفته است; چنان که پیامبراکرم(ص) فرمود: «حیا [شرم و کم‌رویى] بر دو نوع است: بخشى از آن ضعف و زبونى و بخشى قوت و ایمان است».

3.کم‌رویى و خجالت از خصلت‌هایى است که ارثى نبوده، بلکه عوامل عارضى، تربیتى و خانوادگى، موجب بروز چنین حالتى مى‌شود و به خوبى قابل درمان است.
4. در برنامه‌هاى قرائت قرآن در مجامع مختلف، فعالانه شرکت کنید و سعى کنید که ـ‌گرچه ممکن است چندبار دچار اضطراب شوید ـ در حضور جمعیت، به تلاوت قرآن بپردازید.
5. قبل از آغاز قرائت قرآن در حضور دیگران، خودتان به تنهایى آن را تمرین کنید، چرا که تسلط کافى قبل از تلاوت در رفع اضطراب کمک مى‌کند.
بهترین راه براى عالى شدن صوت و لحن قرآن چیست؟
شرطِ اوّل براى رسیدن به صوت، لحن و زیبا خوانى قرآن کریم، داشتنِ استعدادِ خدادادى است که کمابیش و با تفاوت در افراد وجود دارد. خداوند متعال، بعضى از حنجره‌ها را به‌گونه‌اى آفریده که نسبت به الحان و اصواتِ گوناگون قابلیت انعطاف دارد. اگر شما از چنین استعدادى بهره‌مندید، با آموزش نزد استادانِ صوت و قرائت و یا استفاده از نوارهایى که به نوعِ صوت و قرائت آن علاقه دارید و گوش دادنِ مکرّر به آن‌ها و تقلید از زیر و بم‌هاى صوت قارى، اندک اندک مى‌توانید به هدفِ مورد نظرتان برسید، البته همان‌طور که مى‌دانید، پیش از رسیدن به این مرحله، باید قبلاً روخوانى و روان‌خوانى قرآن را فرا‌گرفته‌باشید.
شرایط استفاده از مقامات و الحان در قرائت قرآن عبارتند از:
1. با فصاحت و اداى معتبر نزد علماى تجوید مغایرت نداشته باشد.
2. با عظمت، وقار، قداست، خضوع، خشوع و ادب تلاوت منافات نداشته باشد.
3. اصل تحزین در طول تلاوت، مدّ نظر باشد.
4. از مقامات و نغمات در حد اعتدال و متناسب با تحسین صوت در قرائت استفاده شود.
5. توجه به مفاهیم و معانى و تدبر در قرآن، تحت الشعاع مقامات و نغمات موسیقایى قرار نگیرد، بلکه بر عکس با توجه به معانى آیات، مقامات متناسب با آن را به کار گیرد.
لطفاً بفرمایید، «سبک» یعنى چه و چگونه به‌وسیله نوار قرائت قرآن مى‌توان صداى خود را به سبک آن استاد درآورد؟
«سبک» به آهنگ و لحن و این‌که یک قارى بزرگ، چگونه صدا و لحن خود را هنگام تلاوت بالا و پایین مى‌برد و با چه شکلى مى‌خواند، گفته مى‌شود. کار با نوار، براى تقلید از سبک قارىِ مورد نظر، به این صورت است که:
اول یک بار ضمن نگاه به آیات قرآن، گوش دهید. بعد در صورت امکان، آیات تلاوت شده را به صورت جزءجزء حفظ کنید. سپس با دقت زیاد بار دیگر به نوار گوش دهید و تمامى حرکات، سکنات و مواقع صداى بالا و پایین و وقف و مد و‌... که قارى رعایت مى‌کند، فرا گیرید. بعد با همان حالات، کم‌کم همراه با نوار تلاوت کنید و صداى خود را با نوار تطبیق دهید و این کار را همیشه تکرار نمایید که تکرار، عامل عمده تقلید سبک از یک قارى است.
چگونه مى‌توانیم در قرائت قرآن صاحب سبک شویم و یا در قرائت تقلید کنیم؟
الف) تقلید سبک‌ها از قاریان برجسته; ب) ترکیب سبک‌هاى اساتیدى که داراى سبک‌هاى نزدیک به هم هستند; به‌گونه‌اى که با مقامات و گوشه‌ها و کلیه تحریرها در‌ابتدا، وسط و انتهاى آیات تسلط کامل پیدا کند. بیشتر قاریان عصر حاضر پیرو این سبک‌اند; ج) ابداع سبک که در این مرحله، قارى قرآن باید مقامات، نغمات، گوشه‌ها، تحریرها را کاملا بداند و بتواند اجرا کند. لازمه این کار چند چیز است: 1. تسلط بر معانى (و تفسیر) آیات قرآنى; 2. نزدیک کردن احساس خود به آیات و به اصطلاح حس گرفتن; 3. ساختن و پرورش صدا; 4. تسلط بر نفس و کنترل بازدم; 5. تسلط بر الحان و مقامات و به‌طور کلى آهنگ قرائت; 6. تمرین زیاد، به‌گونه‌اى که سبک قرائت او به نامش شناخته شود; نظیر سبک تلاوت عبدالباسط، منشاوى، مصطفى اسماعیل، محمد شحات انور، غلوش، طبلاوى و‌...‌.
براى تقویت صدا و حفاظت از صداى خوب چه توصیه‌هایى مى‌فرمایید؟
1. تنفس از بینى، زیرا بینى هوا را گرم و مرطوب نموده و آن را تصفیه مى‌کند و این هوا براى تارهاى صوتى بسیار مناسب است. هواى سرد، خشک و آلوده به گرد‌و‌خاک و دود براى تارهاى صوتى نامناسب مى‌باشد.
2. پرهیز از نوشیدن مایعات بسیار سرد و گرم، غذاهاى تند و چرب، سرخ‌کردنى‌ها، شیرینى‌جات، ترشیجات و برخى میوه‌ها هم‌چون خربزه.
3. استفاده از غذاهاى ملیّن نظیر: سوپ، آب لیموى شیرین، آب انار شیرین، شیر، انجیر و برخى داروهاى گیاهى مانند: نشاسته، صمغ، چهار تخمه، آب نخود (‌خام یا پخته‌).
4. ورزش، تقویت عمومى بدن و بهداشت تغذیه.
5. تمرین‌هاى صوتى به شرح زیر:
الف) تمرین بر روى حروفى که صفت جهر دارند، به ویژه هنگام صبح;
ب) خواندن الفباى موسیقى. براى این کار مى‌توان کلمه طیبه «الله» را بر مبناى الفباى موسیقى (دو ـ ر ـ مى ـ فا ـ سل ـ لا ـ سى) با پرده صوتى که در گفت و گوى عادى از آن استفاده مى‌شود ادا کرد;
ج) قرائت قسمت‌هاى مختلف یک مقام در پرده‌هاى مختلف صوتى;
د) صعود و نزول طبقه صوتى، به‌طور منظم یا ناگهانى، توأم یا مجزّا;
هـ) تمرین در تواشیح، ابتهال، مناجات و اذان که محدودیت‌هاى قرائت قرآن را ندارند;
و) تمرین قرائت قرآن به صورت تدویر و تحدیر و فصیح خوانى در پرده‌هاى مختلف صوتى;
ز) تمرین قرائت قرآن به صورت تحقیق، ابتدا با صداى بم و سپس توسط و اوج به‌مدّت نیم تا یک ساعت و به‌طور منظم در هر روز;
6) پرهیز از خسته کردن حنجره ـ‌بر اثر فشار آوردن به آن‌ـ و لزوم استراحت دادن به حنجره خسته;
7) پرهیز از تمرین قرائت در محل‌هاى پر سر و صدا، لرزان، در حال وزیدن باد و مانند آن، که موجب خستگى تارهاى صوتى و تورّم آن‌ها مى‌شود.
چه کنیم تا در دوران بلوغ، دچار آسیب صدا نشویم؟
قاریان نوجوان، اغلب قبل از بلوغ صداى آماده‌اى دارند و خوب تلاوت مى‌کنند، ولى هنگام بلوغ، چون تارهاى صوتى در حال شکل‌گیرى و تعیین جنس خود مى‌باشند صدا دو رگه شده و قرائت زیبا براى این افراد مشکل مى‌شود و چه بسا به‌علت عدم تمرین مناسب و به کار نبستن توصیه‌هاى لازم، توانایى قرائت را براى همیشه از دست مى‌دهند، تا افسوس گذشته را بخورند. براى رفع این نقیصه موارد زیر به آنان توصیه مى‌شود:
1. هر روز پیش از قرائت، چند دقیقه با تمرین‌هاى صوتى مناسب ـ نظیر اجراى نت‌ها با گام پایین صوتى ـ صداى خود را گرم کنند.
2. چند دقیقه به روش ترتیل با گام پایین و توسط بخوانند.
3. در قرائت تحقیق ابتدا ده دقیقه با صداى بم و متوسط خوانده و مدت باقى‌مانده را بین سه گام صوتى تقسیم نمایند. بدین شکل که مبناى قرائت را توسط گام قرار داده و هر گاه با اوج، تلاوت نمود، مخالف آن را با گام پایین بخواند و در صورت خستگى یا خلل در صداى خویش، قرائت را ختم نماید.
چه کنیم که براى خواندن قرآن در حضور دیگران، اضطراب نداشته باشیم؟
قرار گرفتن در مقابل دیگران چه براى خواندن قرآن و چه براى صحبت کردن و مانند اینها در اوایل، اضطراب دارد و این امرى طبیعى است، امّا با مداومت و تکرار آن، عادى خواهد شد و بعد از مدتى خواهید دید که هیچ‌گونه نگرانى و اضطرابى نخواهید داشت، ولى در عین حال توجه شما را به چند نکته جلب مى‌کنیم:
1. سعى کنید در روخوانى و روان خوانى قرآن تسلط کافى داشته باشید تا در حضور افراد، مشکلى از این جهت نداشته باشید.
2. تلاوت و یادگیرى قرآن را جزء وظایف ضرورى خود دانسته، با جدیت تمام به آن بپردازید.
3. تمرین تلاوت قرآن در جمع‌هاى کوچک‌تر، مانند تلاوت در جمع خانواده یا در جمع چند تن از آشنایان.
4. اعتماد به نفس را در خود تقویت کنید; مثلا به خود تلقین کنید که «من بهتر از همه حضار قادرم قرآن بخوانم».
5. احتمال اشتباه کردن و مانند آن را مسلّم بگیرید و توجه داشته باشید که با اشتباه‌خواندن یک یا چند کلمه هیچ اتفاقى نمى‌افتد.

..................

منبع