تولید صوت و صدا ،که از حرکات هماهنگ ومنظم اندامها و عضلات صوتی به وجود می آید ،جنبه فیزیکی و پرورش عضلات و اندامهای صوتی جنبۀ فیزیولژیک دارد.بخش مهمی از زیبایی لحن (سبک)و موفقیت در تطبیق مقامات و آهنگها (که در خواندن قرآن به کار می رود )مربوط به صدا است .
صدا از جهت مختلف قابل تمرین و پرورش است بنابر این هر کس می تواند با تمرینات صحیح صدای نسبتاً زیبا و جذابی داشته باشد . لذا توضیحات مختصری درباره اندامهای صوتی و چگونگی پرورش و تمرین صدا لازم به نظر می رسد:
یکم: آشنایی با اندامهای صوتی
الف_اندامها و عضلات تولید کننده صوت که به فرمان دستگاه عصبی به حرکت در می آیند به ترتیب از این قرارند:
1_دستگاه تنفسی شامل ششها (که عمل دم و باز دم به وسیله انها انجام می شود )نای و نایژه (مسیر هوا از ریه ها به طرف حنجره ).
2_عضلات و تارهای صوتی حنجره (تشکیل دهنده صدای ابتدایی).
3_حفره ها و دیواره های گلو (محل تولید حروف_تند و کند کننده صدا)
4_دهان ،شامل: زبان (قسمتهای جلو و عقب زبان )،فک،لبها،لهات،(زبان کوچک )و سقف کام (نرم کام، سخت کام )
5_دندانها و لثه ها (محل تولید حروف –لطافت بخشیدن به صدا ).
6_ مجرا وحفره های بینی (تقویت کننده صدا –تولید کننده حروف خیشومی ).
دوم : صدا چگونه تولید می شود ؟
جریان تولید صدا از این قرار است که ششها در هر بازدم ،جریان هوا را به بیرون می رانند .هوای بیرون داده شده از طریق نایژه ها و لوله نای به تدریج وارد حنجره می شود . با انقباظ و انبساط عضلات حنجره ،تارهای صوتی به ارتعاش در می آید و موجب می شود صدایی ساده شبیه زمزمه و ناله به وجود آید . پس از عبور هوا و امواج صوتی از حفره های گلو ،دهان و بینی صدا و کلمات تشکیل و تکمیل گردیده و به صورت صوت و آهنگ منظوم یا غیر منظوم شنیده می شود
چون در تولید صدا ،تنفس نقش مهمی دارد ،تمرینهایی برای تقویت نفس پیشنهاد می گردد.
سوم _تقویت نَفَس
اندام تنفسی مانند عضلات دیگر قابل تمرین و پرورش است . با ورزش و تمرین ، زمان نگه داشتن نفس طولانی تر می شود و به زیبایی و کیفیت صدا می افزاید.
ریه ها که دو عضو اسفنجی شکل و قابل ارتجاع یعنی بزرگ و کوچک شدن هستند ،عمل دم و باز دم را انجام می دهند .کسانی که نفس کوتاه دارند در حجم و شکل ریهای آنها اشکالی وجود ندارد ،بلکه اشتباه آنها در این است که عمل دم و بازدم را درست انجام نمی دهند . اولا ریه ها را خوب پُر نمی کنند و در ثانی هوا را زیاد و زود مصرف می کنند .بعضی ها عمل دم نفس کشیدن را درست انجام می دهند ،ولی چون در هنگام تلاوت قرآن هوای بازدم را زود و زیاد مصرف می کنند از یک طرف دچار کمبود نفس می شوند و از طرف دیگر ،ممکن است در صدایشان لرزش ایجاد شود . بنابر این کسانی که به نحوی با صدا و صوت سر و کار دارند باید بتوانند در کمترین فرصت (یک یا دو ثانیه)هوای کافی را (بدون کشیدن شانه و شنیدن صدای تنفس )وارد ریه ها کنند و سپس خروج تدریجی و طولانی هوا را کنترل نموده ،آن را به خوبی مصرف کنند .
اینک قبل از اشاره به چند تمرین تنفسی چند نکته مهم را یادآوری می کنیم :
1_ معده پر در کار تنفس (نفس عمیق و باز دم طولانی )اخلال و نا رسایی ایجاد می کند ،بنابر این قبل از خواندن نباید معده را زیاد پر کرد .
2_ بهم خوردن تعادل روانی مثل ترس و اضطراب ....در ابتدای کار ،جریان تنفس را کوتاه می کند و در نتیجه در صدا لرزش و نوسان نا مطلوب ایجاد می شود .
3_ بی حالی و ضعف بدن ناشی از: بیماری ، خستگی زیاد ، گرسنگی زیاد ، و زیاده روی در عمل جنسی دستگاه تنفس را ضعیف می سازد .
4_ هنگام خواندن قران بهتر است نفس کشیدن (دم)،با دهان بسته و از طریق بینی انجام گیرد . تنفس از طریق بینی چند برتری دارد که یکی از انها گرم و ملایم شدن هوا است و به همین جهت ،تخریش و تحریکی در گلو ایجاد نمی شود . در حالی که تنفس از طریق دهان گاهی ممکن است ایجاد تخریش و سرفه کند و دهان خشک شود .
چهارم : تمرین تنفس( دم و باز دم )
تمرینات دستگاه تنفس از جهات مختلف فوایدی دارد ازجمله این که باعث طولانی شدن نفس و قوی شدن عضلات تنفسی می شود .
قابل ذکر است که تعداد تنفس افراد در دقیقه در سنین مختلف یکسان نیست .دفعات تنفس در دقیقه از این قرار است :
در کودکان در بدو تولد 44 بار دردقیقه
در کودکان 5ساله 26باردر دقیقه
در افراد 20تا 25سال 26 بار در دقیقه
در افراد 25تا 30 سال 26 بار در دقیقه
در افراد ورزشکار کمتر از 15 بار در دقیقه
تعداد تنفس در دقیقه، در زنان بیشتر از مردان است .
و اما تمرینات ویژه تنفسی که تاثیر بیشتری دارد و موجب طول تنفس و زیبایی صدا می گرددبه صورت زیر است :
تمرین یک :
نفس عمیق بکشید(بدون اینکه صدای نفس شما شنیده شود و شانه ها را بالا بکشید)، هوا را داخل ریه ها کنید و پس از حبس آن در یک لحظه، هوا را آرام آرام از دهان خارج کنید( صدای نفس شما شنیده نشود ).این تمرین را چند بارتکرار کنید .
تمرین 2:
حال تمرین یک را از طریق بینی انجام دهید ،یعنی با دهان بسته ریه ها را پر و خالی کنید .
تمرین 3: تمرین تنفس همراه با تمرین فک،لبها و بیخ زبان.
با نفس عمیق هوا را به داخل ریه ها بفرستید و پس از آن همچنان که هوا را آرام آرام مصرف می کنید ،کلمه «بالحق» را تکرار کنید . در ادای حرف «ب» فک را شل و رها کنید .روی لبها فشار بیاورید تا لبها نیرومند شود.حرف «ل»را با نوک زبان به طور ملایم اداء کنید تا زبان به روان کار کردن عادت کند. در هنگام ادای حرف«ق» گلو را کاملاً باز گذاشته ،قاف را با فشار آوردن به بیخ زبان غلیظ ادا کنید تا ریشه و بیخ زبان تحریک بیشتری بیابد و روان کار کند . به همین شکل ،کلمات دیگری را نیز تمرین کنید.البته می توانید حروف و کلمات دیگری را که مربوط است به لبها ،فک،بیخ زبان و کام به صورت کلمه و یا جدا ادا و تمرین کنید.
تمرین 4 : هوا را از هر دو مسیر یعنی دهان و بینی با فشار و سریع (شبیه کشیدن خمیازه) به داخل ریه ها بفرستید و سپس با فشار بیرون برانید. در این کار امتداد و طول بازدم مورد نظر نیست .
تمرین 5 :
با کشیدن نفس عمیق، ریه ها را تا نهایت درجه پر کنید و پس از حبس کوتاه بدون اینکه چیزی بخوانید با کشیدن صدای «آه ،آه» هوا را به تدریج خارج کنید. طول نهایی این بازدم را مشخص کنید و پس از آن یک یا چند آیه طولانی را با قرائت بخوانید و سعی کنید به مرور زمان پس از چندین بار تمرین به همان درجه و میزان برسانید. قابل توجه اینکه طول تنفس بازدمی در ضمن تلفظ و خواندن ،کمتر از طول کشیدن صدای ساده می باشد و علت آن این است که در ضمن خواندن هوای بیشتری مصرف نمی شود ( یا بیشتر مصرف می کنیم ). این تمرین برای جلوگیری از مصرف زیادی و هدر رفتن هواست . یکی از علل کوتاهی تنفس ، زیاد مصرف کردن هوای بازدم است .بهتر است در ضمن این تمرین ورزش فک ، لبها و قسمتهای جلو و عقب زبان نیز انجام گیرد . برای این منظور آیاتی را انتخاب کنید که در آنها چند حرف لبی و زبانی پشت سر هم قرار گرفته باشد . در این حال، نیز فک را رها کنید و در ادای حروف حلقی و بیخ زبانی، گلو را باز گذاشته، بیخ زبان را با فشار حرکت دهید.
یاد آوری:
در این تمرینها بیشتر تقویت صدا ،فک،لبها،بیخ زبان و نیز تمرین تنفس مورد نظر است نه رعایت قواعد تجویدی به صورت دقیق آن.

......................

منبع