در قرآن مجید صفات و ویژگی‌های متعددی برای مؤمنین ذکر گردیده است که تعدادی از این اوصاف در آیات شریفة ابتدای سوره مؤمنون ذکر شده است . در سوره مبارکه مؤمنون ، اولین ویژگی و علامت مؤمنین ، خشوع در نماز می‌باشد .
الف : آیات خشوع در قرآن مجید :
لفظ خشوع و برخی مشتقات دیگر آن ، در ۱۶ آیه قرآن مجید وارد شده است ، از جمله در آیه ۱۰۸ سوره مبارکه طه : « و خشعتِ الاصوات للرحمن فلاتسمع الّا همساً »
ب : معنای خشوع
« از روی خواری و زاری ، سر به اطاعت فرودآوردن و فرمانبرداری کردن » را خشوع می‌گویند ، و لذا به کسی که اظهار اطاعت و فروتنی کند « خاشع » گفته می‌شود .
ج : چشمه‌های خشوع در انسان ، از نظر قرآن مجید
تجلّی خشوع در اعضاء ظاهری و باطنی انسان ، امری است که قرآن مجید بر آن مُهر تأیید نهاده است .
۱ـ خشوع صوت : و خشعت الاصوات للرحمن فلاتسمع الا همساً ۱۰۸ سوره طه
۲ـ خشوع قلب : الم یأن للّذین امنوا ان تخشع قلوبهم لذکر الله و ما نزل من الحق و .. ۱۶ سوره حدید
۳ـ خشوع بصر : خاشعة ابصارهم ترهقهم ذلّۀٌ و قد کانوا یدعون الی السجود و هم سالمون ۴۳ سوره قلم
۴ـ خشوع وجه : وجوهٌ یومئذٍ خاشعه ۲ سوره غاشیه
د: خشوع آفرینش در برابر اراده خداوند
اگر چه همه انسان‌ها در برابر اراده و امر خداوند بزرگ به صورت محض ، تسلیم نیستند و بسیاری از انسان‌ها مطیع اوامر الهی نیستند و حتی به مخالفت و بعضاً نیز به دشمنی و مبارزه با خالق خود می‌پردازند ، ولی جلوه‌های آفرینش الهی از جمله زمین و کوه‌ها در برابر خداوند خاشع و خاضع و مطیع و تسلیم محضند .
۱ـ لو انزلنا هذا القرآن علی جبلٍ لرایته خاشعاً متصدعاً من خشیة الله ۲۱ سوره حشر
۲ـ و من آیاته أنک تری الارض خاشعة فاذا انزلنا علیها الماء اهتزّت وربَت ان الذی أحیاها لمحی الموتی ۳۹ سوره فصلت
هـ : قلب ، منشاء همه ظواهر خشوع
قلب انسان آمادگاه خشوع و صدور آن به سایر اعضاء از جمله صوت ، چشم و صورت می‌باشد . یعنی تا قلب خاشع نشود ، دیگر اعضاء خاشع نخواهند شد ، درست مثل یک چراغدان که نور و حرارت می‌بخشد اما اگر روغن درون چراغدان نباشد نور و حرارتی که در بیرون چراغدان هست وجود نخواهد داشت . بنابراین ، خشوع به دو صورت خشوع درونی که خشوع قلب است و خشوع بیرونی و ظاهری که خشوع صوت و بصر و وجه می‌باشد ، تقسیم می‌شود . بنابراین دو جنبه درونی و بیرونی خشوع ، انجام دو نوع فعل را در قرائت ، ایجاب می‌نماید :
۱ـ افعال درونی ۲ـ افعال بیرونی
و : ۱ـ افعال درونی : اعمال و رفتارهایی هستند که در وجود انسان و در باطن قاری قرآن وجود دارد ، علم قرائت و فن قرائت و آنچه را که قاری درحین قرائت می‌بایست مراعات نماید و قاری قرآن مجید تلاش می‌کند تا تمام آنها را در صحنه صوت خود ظاهر کند به عبارت دیگر ، آنچه را که شنونده آیات الهی می‌شنود ، جلوه‌هایی از درون قاری است ، زیرا نه قلب او را می‌توان دید و نه صوت قاری را ، پس قلب که منبع خشوع است و صوت که مظهر خشوع است ، ابتدا و انتهای افعال درونی قاری محسوب می‌شوند و بین این مبدأ و آن مظهر عناصر متعددی از قبیل فکر و اندیشه و احساس و روح و مغز و دستگاه‌های تنفس و صوت و نطق عملی می‌نمایند که همه جنبه درونی دارند .
ز : ۲ـ افعال بیرونی : افعالی بیرونی ، رفتارها و ظواهر عینی و قابل رویت با چشم ظاهر هستند که بیننده قاری آن را حس می‌کند و مشاهده می‌کند مثل چگونگی نگاه کردن قاری به مخاطبین ، چگونگی استفاده از دست در حین قرائت ، حرکت‌های سر و گردن و شانه¬ها و کمر قاری ، نحوه لباس پوشیدن و رنگ و شکل و نوع آنها ، جایگاه قرائت و … .
ح : نتیجه : این که از چهار نوع خشوعی که در قرآن ذکر شد ، دو مور د آنها درونی و فقط محسوس و یا مسموع هستند اما قابل رؤیت نیستند ولی خشوع العباد و خشوع وجوه هر دو دیدنی هستند و بر عکس مورد فوق اساساً شنیدنی نیستند . به عبارت دیگر ، به خشوع دل و خشوع صوت، خشوع درونی و به خشوع بصر و خشوع صورت ، خشوع بیرونی اطلاق می‌کنیم .
ط : تقسیم‌بندی قرائت‌ها از نظر دو فعل مذکور عبارتند از :
۱ـ قرائت و تلاوت‌های صامت ( بدون صوت ) که در آنها قطعاً خشوع صوت وجود ندارد زیرا مخاطبی در کار نیست .
۲ـ قرائت و تلاوت فردی و مستقل که اگر چه ممکن است خشوع صوت هم وجود داشته باشد ولی شنونده و مخاطبی در کار نیست .
۳ـ قرائت و تلاوت خطابی که به آن اقراء گفته می‌شود و می‌تواند با تأثیر خشوع قاری ، دهها و صدها و یا هزاران مستمع و مخاطبی را که شنونده و بیننده قرائت و قاری هستند تحت تأثیر قرار دهد .
ی : آثار خشوع از دیدگاه قرآن
۱ـ همس صدا ( فلاتسمع الاهمسا )
۲ـ به خاک مذلت در برابر خداوند افتادن ( و یخرون لِلأذقان و … و یزیدهم خشوعاً )
۳ـ گریه کردن ( و یخرون لِلأذقان و یبکون و یزیدهم خشوعاً )
۴ـ تسلیم و اطاعت در برابر خداوند ( خاشعاً متصدعاً ـ خاشعین من الذل )
۵ ـ نگرانی چشم‌ها و نگاه‌های ملتمسانه ( ابصارها خاشعه ـ خشعاً ابصارهم )
۶ ـ صوت‌های مضطرب و نگران ( وجوهٌ یومئذٍ خاشعه )
ک : راه‌ها و رفتارهایی که سبب خشوع درونی هستند ( افعال درونی )
۱ـ برخی از ابزارهای متعدد لحن بیانی ( این لحن موسیقایی نیست ) از جلمه نبره‌های مفهومی و نبره‌های زینتی ، تطبیق قرائت با معنا و مفهوم آیات ، تطبیق قرائت با حس لازم و حال و حالت لازم و مقتضی آیات و…
۲ـ تأثیر برخی نغمات و مقامات و درجات خاصی از آنها .
در این رابطه دو مسأله بسیار مهم می‌باشد .
اول : چنانچه از موسیقی ، دو عامل « ریتم » و « ساز » گرفته شود ، تقریباً حرف دیگری برای گفتن ندارد و اگر همین دو عامل « ریتم وساز » به قرائت قرآن افزوده شود ، دیگر قرائت قرآن نخواهد بود .
دوم : درجات صوتی یا فواصل صوتی اگر به خوبی و مناسب استفاده شوند ، در روح و جان مخاطب تأثیر زیادی دارند . به طور کلی درجات بم ، معنویت افزا و درجات متوسط ، جایگاه مناسبی برای ایجاد حالت حزن و خشوع بیشتر و درجات زیر ، تکان دهنده ، بیدارکننده و هیجان آفرین هستند .
بنابراین استفاده از تمام ظرفیت‌های فوق، قدرت عظیمی را در ایجاد خشوع در تلاوت قرآن به وجود می‌آورند .
۳ـ جلوه‌ها و فنون صوتی و لحنی : اجرا و کار بَست و کاربرد بعضی از جلوه‌های خاص لحنی وصوتی در قرائت قرآن مجید ، اثرات شگرف و نقش مؤثری در ایجاد حالت خشوع دارند . تعداد این جلوه‌ها زیاد است که فقط به سه مورد اشاره می‌شود .
الف : فن بُکا :
این فن توسط بسیاری از قراء نامی و طراز اول به اشکال مختلف ایجاد شده است ( نیازمند توضیحات شفاهی)
تعریف بُکاء : بروز حالت گریه و حزن در صدای قاری به هنگام قرائت قرآن مجید ، که تحت تأثیر باطنی آیات واقع می‌شود . در قرآن مجید در سه موضع به گریه و زاری که یکی از معانی خشوع است اشاره شده است .
ـ آیه ۵۹ سوره نجم أفمن هذا الحدیث تعجبون / و تضحکون ولاتبکون
ـ آیه ۱۰۹ سوره اسراء و یخرّون لِلأدقان یبکون و یزیدهم خشوعاً
ـ آیه ۵۸ سوره مریم اذا تتلی علیهم آیات الرحمن خرّوا سجداً و بُکیّا
دو حدیث در مورد بکاء در موقع تلاوت قرآن نقل می‌شود .
(کنزالعمال ـ حدیث ۴۰۲۵ ) ـ کـُلیبٌ قال : کنتُ مع علیُّ نسمع ضَجَّتَهمُ فی المسجد یقرؤن القرآن . عنه علیه السلام : طوبی هؤلاء کانوا أحب الناس الی رسول الله
عن رسول¬الله : ان القرآن نزل بالحزن فاذا قرأتُموه بکّوا فان لم تبکُوا فتباکوا و تَغنوا به فمن لم یَتَغَنَّ بالقرآن فلیس منّا / بحارالانوار ج ۸۹
ب : فن حفض الصوت :
این فن نیز یکی از فنون بسیار تأثیرگذار و حزن آور و خشوع افزا در تلاوت می‌باشد و تقریباً همه قراء نامی آن را انجام داده‌اند . ( نیازمند ارائه مثال عملی )
ج : فن فطور
فن فطور از جمله فنونی است که به طرز فزاینده‌ای بر خشوع تلاوت می‌افزاید و برخی قراء آن را انجام داده‌اند . ( نیازمند ارائه مثال عملی)
ل : راه‌ها و رفتارهای بیرونی مؤثر در ایجاد خشوع
همانطور که گفته شد در قرائت‌های خطابی یا « اقراء » علاوه بر خواننده ، مخاطبان زیادی حضور دارند که می‌بایست رفتارهای درونی و بیرونی قاری موجب تحریک قلب و احساسات و در نتیجه ایجاد حالت خشوع در آنها شود که به این رفتارها اشاره شد و حضوراً هم ذکر خواهد شد .
........................
