صدائی که از حنجره خارج می شود را "صوت " گویند که از تکان خوردن دو لبه (تیغه) نازک به نام "تارهای صوتی " ایجاد می شود.
به عبارت دیگر حنجره دارای ماهیچه هائی می باشد که در اثر فعل و انفعال ما هیچه ها تارهای صوتی کشیده شده و از تارهای صوتی شکافی ایجاد می شود که هوای بازدم از بین آنها عبور کرده و صدا تولید می شود.
عوامل دیگر نیزدرتولید صدا اثراتی دارند مثل حلق، بینی،دهان که اینها به کیفیت صدا می افزایند .
شناخت صوت
اولین قدم در راه قرائت قرآن که بسیار مهم است شناخت صدا می باشد یعنی نخست قاری قرآن صدایش را بشناسد و سپس به ساختن صدای خود (صدا سازی) بپردازد.
قابل ذکر است کسانی که در مرحله شناخت صدا و صدا سازی موفق شوند به رشد و تعالی قابل ملاحظه ای در رشته قرائت دست می یابند.
برای شناخت صدا بهید به استعداد های صوتی آشنا شد که در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود .
1-طنین : پیچش صوتی در دستگاه تکلم است که هر چه بیشتر و بهتر باشد صدای زیباتری به گوش خواهد رسید . طنین (زنگ صدا ) یکی از استعداد های صدا ست که می توان آنرا بوسیله تمرین به کمال رساند یکی از عواملی که باعث لطمه زدن به طنین صدامی شود و حبس صوتی یا گرفتن صدا می باشد پس برای کار آیی بیشتر طنین صوتی هرگز نباید صدا را حبس کرد .
2- انعطاف :میزان انعطاف صدا در صورت تحریر و مهارت در تغییر پرده های صوتی به
وجود می آید در نتیجه صدای دارای تحریر بیشتر منعطف تر از صدایی است که تحریری کمتر دارد.
3- تحریر صوتی : ایجاد گره صوتی را تحریر گویند به عبارت دیگر کشش دادن ، بالا و پائین کردن ، لرزاندن ، ضربه زدن ، تکان دادن صوت هنگام تلاوت را تحریر صوتی گویند که مهمترین عامل زیبایی صوت می شود.
به هر اندازه که صدا بم (باس) باشد تحریر کمتر و به هر اندازه که صدا زیر( تنور ، باریتون ) باشد تحریر بیشتری دارد.
قابل ذکر است که باید دقت شود که تحریر های که استفاده می شود هماهنگ با صوت باشد زیرا هر زمانی و هر نقطه مکانی دارد.
4- ارتفاع صوت : فاصله بین پائین ترین قسمت صوت و بالا ترین قسمت صوت را ارتفاع صوتی می گویند .
تمرین ارتفاع صوت
یکی از راههای که برای تمرین ارتفاع صوت توصیه می شود فصیح خوانی می باشد طوریکه از پائین ترین پرده صوتی شروع و تا بالا ترین پرده صوتی ادامه پیدا کند .
البته باید این کار روزانه حد اقل 10 دقیقه تمرین شود.
آشنائی با چند اصطلاح صوتی
1- خارج صوتی : عدم تناسب در تغییر گامها و پرده های صوتی را خارج صوتی می گویند . یکی از عواملی که باعث نازیبایی و عدم تسلط قاری در قرائت قرآن می شود خارج صوتی است که قراء جداً باید از آن بپرهیزد.
خارج صوتی به دوگونه است :
الف – در حین قرائت مثلاً در اثنای تلاوت خروج بدون تناسب از گام پائین به گام بالا یا توسط .
ب – در فواصل تلاوت مثلاً پس از قطع که در گام اوج بوده شروع به گام پائین شود .
بکته ای که در تعریف خارج صوتی باید روی آن تأکید شود مسأله عدم تناسب است که از نقایص قرائت می باشد اگر تغییر گامها و پرده های صوتی به تناست و صحیح باشد از مزایای قرائت به شمار می رود و نشان دهنده مهارت قاری و پرورش انعطاف صوتی اوست.
آماده سازی صدا
نکاتی که برای آماده سازی و مهارت قاری روی صدا و یک نواخت نگاه داشتن صوت مهم است قرار ذیل است .
1- قرائت منظم روزانه
2- قرائت قرآن در مرتبه تدویر به مدت 5 دقیقه
3- عدم قرائت با صدای خسته و روح مضطرب
4- پرهیز از چیزهای که به صوت ضرر می رساند
2- گام های صوتی
الف – آغاز تلاوت : شروع قرائت باید در پائین ترین طبقه صوتی یعنی سطح مکالمه عادی صورت گیرد.
ب- توسط صدا ( میانه) : در این مرحله قاری با هر نفسی که تازه می کند پرده صوتی خود را به تدریج بالا برده و نزدیک به اوج می رساند.
ج- اوج صدا : همان سقف صدا می باشد که در روح و روان مستمعین تأثیر به سزایی دارد و موجب بر انگیخته شدن احساسات و هیجان درونی آنها می شود .
همچنین در مسابقات قرآن استفاده اصولی و منطقی آن دارای امتیاز ویژه ای می باشد .
د- فرود : بهتر است قاری به همان پرده صوتی که شروع به قرائت کرده با همان پرده صوتی بلاوت را به پایان برساند.
3- تناسب صوت با مفاهیم آیات
ما در مکالمه روزمره خود از اصوات متعددی برای انتقال مفاهیم استفاده می کنیم به عنوان مثال هنگامیکه عصبانی هستیم فریاد می زنیم و هنگامیکه ناراحت هستیم آرام و با حالت عجز گپ می زنیم و حالات دیگر.
یاد گیری مفاهیم آیات علاوه بر فیض معنوی که به همراه دارد در اجرای صحیح تلاوت نیز بسیار مؤثر می باشد
4- سایه صوت
باز کردن و گشودن دهان و استفاده از فضای داخل آن برای حجم دادن به صدا و صوت را سایه صوت گویند.
اصول تنفس صحیح
یکی از عوامل که باعث می شود صدا زیبایی خود را داشته باشد تنفس صحیح است که باید از طریق بینی صورت بگیرد زیرا تنفس از راه بینی موجب می شود که هوا در داخل بینی توسط مویک های که در بینی وجود دارد تصفیه و مرطوب شود و اگر از طریق دهان تنفس صورت بگیرد موجب می شود که هوا خشک و آلوده تارهای صوتی را خشک کند و باعث تخریش آنها شود . بر علاوه اینکه تنفس باید از طریق بینی باشد باید زخیره گاه هوا یا محل تجمع هوا باید زیر شش ها یعنی شکم باشد و نباید تجمع هوا در سینه باشد زیرا عوارض ذیل بوجود می آید
1- حبس کمی از هوا که باعث کوتاهی نفس می شود
2- ایجاد فشار بر حنجره و خسته شده صدا
3- گرایش پیدا کردن به طبقات صوتی بالا
عوامل موثر در نفس گیری صحیح هنگام تلاوت
1-انجام ورزش های مانند کوهنوردی ، شنا ، دوش ... به طور مستمر برای نفس قاری بسیار مفید بوده و نفس قاری به حداکثر رسیده و از لرزش صدا جلوگیری می کند.
2- تلفظ حروف (ح ، ه ) خصوصاً وقتی که ساکن باشند باید طوری تلفظ شوند که اصول تجویدی رعایت شده وهمنین از هدر رفتن هوا جلوگیری شود .
3- یکی از عوامل مهم کمبود نفس اضطراب می باشد که عوامل اضطراب می تواند عدم تسلط قاری بر اصول قرائت ، جو حاکم بر مجلس و یا عدم توکل بر خدای متعال باشد .

4- محل نشستن قاری باید به گونه ای با شد که به راحتی به قرائت قرآن بپردازد که بهترین نشستن چهار زانو می باشد.
5- چون بهترین تنفس ، تنفس شکمی می باشد لزا در هنگام تلاوت چیزهای که بر شکم فشار وارد می کند مانند کمربند باید برداشته شود .
نسبت صوت با لحن :
نسبت صوت و لحن مانند نسبت راکب با مرکب است یعنی صوت در حکم مرکب و لحن در حکم راکب است و اصل در قرائت صوت می باشد زیرا همانگونه که اگر مرکب سرکش باشد راکب را به مقصد نمی رساند. صوت نیز اگر رام و تعلیم یافته نباشد مانع ظهور زیبایی های لحن می شود از این روقاریان باید سعی تمام در جهت پرورش صوتشان نمایند.
آموزش لحن
لحن در زبان عربی برای معانی متعددی به کار رفته است که به تعدادی از آنها بطور اجمال اشاره می شود:
1- به معنای زیرک « لعل بعضکم الحن فی حجَته من بعضٍ »
یعنی : بعضی از شما در استلال آوردن زیرک تر هستید.
2- به معنای مفهوم ومعنی « ولتعرفنَّهم فی لحن القول »
یعنی : می شناسی آنها را از مفهوم کفتارشان .
3- به معنای صدای طرب انگیز و آواز خوش که به نام های نغمه ، مقام ، نوا ، ترنم ، آهنگ ... خوانده می شود و « ضات الحان » در زبان عربی به معنای فن موسیقی می باشد .
لحن در زبان عربی بمعانی دیگر نیز به کار رفته که ما به همین اندازه بسنده می کنیم و معنای مورد نظر ما هم معنای سوم یعنی صدای طرب انگیز و آواز خوش می باشد .
به عبارت دیگر تغییرات حالت و یا کیفیت صدای قاری در فواصل تلاوت را لحن می گویند .
الحان و یا مقامات قرآنــــی متعارف و اصلی 7 مقام است که عبارت اند از :
1-بیات 2- رست (الراست ) 3- صبا 4- حجاز 5- سه گاه (سیکاه) 6- نهاوند(نهوند)
7- چهارگاه
قبل از اینکه به شرح هر یک از اینها بپردازیم باید نکات ذیل را یاد آور شویم.
- سطح صدا در آغاز تلاوت
هر قارییکه تلاوت را شروع می کند صدایش در آغاز تلاوت از این سه حالت خارج نمی باشد
1- صدایش در آغاز تلاوت بالا تر از سطح صدا در گفتار است .
2- صدایش در آغاز تلاوت هم سطح صدا در گفتار است .
3- صدایش در آغاز تلاوت پائین تر از سطح صدا درگفتار است.
بهترین سطح صدا برای آغاز تلاوت حالت سوم یعنی سطح صدا پائین تر از سطح صدا در تکلم روزانه می باشد مگر اینکه در مسابقات باشد و یا اینکه وقت تلاوت بسیار کم باشد .
- آشنائی با محدوده مقامات
اساتید صوت و لحن معمولاً هر دستگاه یا مقام را به چهار بخش تقسیم کرده اند
1- قرار : پائین ترین قسمت مربوط به یک مقام را قرار گویند.
2 – جواب : جواب یا توسط که معمولاً از نظر صوتی بالاتر از قرار است و پس از آن خوانده می شود.
3-جواب جواب : معمولا بالاتر از قرار و جواب بوده و بعد از آن دو خوانده می شود.
نکته قابل توحه این است که تفاوت این سه قسمت با یکدیگر فقط در میزان بلندی صدا نیست و همپنین الزامی وجود ندارد که یکی پس از دیگری خوانده شود. فرق اساسی این سه بخش بیشتر از نظر لحنی و نوع اجرای آنها می باشد . به عبارت دیگر می توان گفت که هر کدام دارای ویژگیهای خاصی خود را دارند اما در عین حال مکمل همدیگر هستند بطور معمول قاریان مشهور جهان اول قرار و پس از آن جواب و بعد از آن جواب جواب را می خوانند.
4- حصار : بالا تراز جواب جواب خوانده می شود .
بدلیل اینکه این محدوده بسیار بالا بوده در قرائت بسیاری از اساتید قرآن دیده نمی شود و حتی برخی از قاریان محدوده جواب جواب و برخی از الحان را به همین دلیل اجرا نمی کنند.
نکته دیگر که قابل توجه باید باشد هماهنگی میان قسمت های مختلف یک لحن با آیات و جملات قرآن کریم است یعنی همانگونه که باید کلیت یک نغمه با مفاهیم و عبارات قرآن همانگ و متناسب باشد مثلاً یک لحن شاد را برای جملات قرآن که جنبه تبشیر دارد انتخاب نمائیم و لحن غمگین را برای آیات عذاب انتخاب نمائیم همچنان قسمتهای مختلف یک مقام نیز باید متناسب با متن قرآنباشد بدین صورت که در جائی از قرآن به تناسب قسمت قرار را بخوانیم در جای دیگر جواب را اجرا کنیم و اگر نیاز بود بطور مثال برای تأکید جواب جواب را بخوانیم .
ن.

............................

منبع