تعریف وقف و ابتدا
وقف وابتدا فن با ارزشی است که با شناخت آن کیفیت ادای قرائت معلوم می شود.از این جهت که قاری در چه محل هایی باید وقف کندکه معنا تمام باشد و از چه جاهایی باید شروع کند که معنا را مختل نسازد.
اهمیت وقف و ابتدا
در بیان اهمیت این بحث همین بس است که بگوییم خداوند پیامبر اکرم را مأمور کرده که آیات قرآن کریم را با ترتیل بخواند.علی (ع) در بیان مراد خداوند در این آیه فرمود: ترتیل شناخت محل های وقف و نیکو ادا کردن حرف است.همچنین از ابن عباس نقل شده است که گفت: محل های وقف منزل های قرآن است.توضیح اینکه درگذشته در بین راه ها،منزل هایی برای توقف کوتاه مدت مسافران تعبیه شده بودکه مسافران در آنجا به استراحت و تجدید قوا می پرداختند تا بتوانند بهتر به راه ادامه دهند.اگر مسافری در یکی از منزلها متوقف نمی شد چه بسا توان آن را نداشت که تا منزل بعدی راه را ادامه دهد و مجبور می شد که بین دو منزل در جای نامناسبی توقف کند.ابن عباس در این سخن خود قرآن را به راه و قاری را به مسافر و موارد وقف را به منزل های بین راه تشبیه کرده است.به این معناکه در قرآن محل هایی مناسب وجود دارد که قاری می تواند در آنها وقف کند و با تجدید نفس به نیکویی به قرائت خود ادامه دهد.اگر قاری این محل ها را به خوبی نشناسد و یا در محل مناسبی وقف نکند چه بسا مجبور می شود در جاهایی وقف کند که محل مناسبی نیستند و موجب اخلال در معنا می شود.سلف صالح نیز به وقف و ابتدا اهمیت می دادند.سیوطی در این باره می گوید اخبار صحیح بلکه متواتر حاکی از آن است که سلف صالح از قبیل ابوجعفر،یزید بن قعقاع یکی از
شخصیتهای برجسته تابعین،امام نافع،ابو عمرو،یعقوب،عاصم و پیشوایان دیگر به آموختن و آموزش این فن اهتمام زیادی داشته اند.شناخت قرآن آنگاه که به کمال رسد که شناخت وقف و ابتدایش حاصل شود.زکریا انصاری می گوید: محل های وقف مانند منزلی است که مسافر درآن فرود می آید.همان طور که منازل بین راه از جهت خوش آب و هوا بودن و داشتن امکانات متفاوت است منازل قرآن نیز متفاوت است.بعضی تام و بعضی کافی و برخی حسن است.وبالاخره آن که این فن نزد بزرگان دانش قرائت تا این اندازه اهمیت دارد که بسیاری ازآنها شرط کرده اند که تنها به کسی اجازه ی آموزش و تعلیم قرآن دهند که وقف و ابتدا را شناخته باشد.و ابو حاتم سجستانی گفته است: هرکس وقف را نشناسد قرآن را نشناخته است.
ضرورت وقف و ابتدا
ضرورت توجه قاری قرآن به وقف و ابتدا را می توان این گونه تبیین کرد.
۱- برای قاری ممکن نیست مقدار قابل توجهی از قرآن را با یک نفس و بدون وقف بخواند.پس لازم است برای تنفس و استراحت هم که شده جاهایی را انتخاب کند تا برآنها وقف نماید.
۲- بر فرض که کسی بتواند مقدار معینی از قرآن را با یک نفس بخواند،این امر یعنی وصل همه کلمات به یکدیگر گاهی ایجاد خلل در معنا می کند و معنایی را به ذهن شنونده می آورد که به طور حتم مقصود خداوند نیست.مانند وصل اصحاب النار به الذین یحملون العرش در سوره غافر آیه ۶ و۷٫که این توهم را ایجاد می کند که دوزخیان عرش خدا را به دوش می کشند.از دو مثال فوق این گونه نتیجه می گیریم که اولا در یک قرائت طولانی وصل همه کلمات ممکن نیست و ثانیا بر فرض امکان، در همه جا وصل صحیح نیست.پس وقف بر بعضی از کلمات قرآن امری اجتناب ناپذیر است.حال اگر وقف بر هرکلمه ای از قرآن جایز باشد هیچ مشکلی وجود ندارد و قاری می تواند هر جا نفسش به انتها رسید بدون هیچ واهمه ای وقف کند و در این صورت شناخت آن چه در علم وقف و ابتدا آمده است ضرورتی نمی یابد.اماچنین نیست.زیرا در بسیاری از موارد وقف برکلمه ای و یا ابتدا به کلمه ای موجب فساد معنا می شود.شما تصور کنید کسی که بر انّ الله لا یهدی ،ان الله لا یستحیی،لا اله،مامن اله وقف کند و یا از ان الله فقیر و نحن اغنیاء شروع کند این همه فساد معنا که در موارد بالا و موارد مشابه مشاهده می شود ناشی از وقف و ابتدای نادرست است.پس نتیجه می گیریم که بر هر محلی نمی توان وقف کرد و از هر جایی هم نمی توان قرائت را آغاز کرد.لذا می گوییم نه تنها وقف بر کلمات امری اجتناب ناپذیر است بلکه انتخاب موارد خاصی به عنوان وقف یا ابتدا ضروری است.حال اگر کسی بگوید باز هم قاری لازم نیست که علم وقف و ابتدا را بیاموزد بلکه بر رأس آیات وقف کند که سنت نیز می باشد وهمان طور که به اثبات رسیده وقف بر رؤرس آیات بیشتر از نوع کافی یا احیاناً تام است دو جواب می گوییم.
۱- بسیاری از آیات طولانی است و نوعا قاری نمی تواند آنها را با یک نفس بخواند به ویژه وقتی بخواهد آن را به صورت لحن و تحقیق قرائت کند.پس در بسیاری از موارد قاری ناچار می شود جهت تنفس بین آیات وقف کند حال اگر در جایی نامناسب توقف کند باعث خلل و فساد در معنا آیه می شود.فرض کنید کسی در سوره شوری آیه ۴۲ بر کلمه ظالمون وقف کند.در این صورت این توهم ایجاد می شود که خداوند ظالمان را نیز در رحمت خویش وارد می کند.
۲- بر فرض که قاری بتواند هر یک از آیات را با یک نفس بخواند در بعضی از آیات نکاتی وجود دارد که مستلزم وقف در بین آیات است و حداقل وقف آنها نیکوتر از وصل آنهاست.پس نیکو خواندن قرآن اقتضا می کند که بر آن موارد وقف شود.
نکته آخر در باب ضرورت وقف و ابتدا آنکه قرآن کریم به دلیل ایفای نقش تربیتی و هدایتی در هر یک از سور آن موضوعات مختلفی مطرح می کند،گاهی از عذاب و آتش دوزخ سخن می رودگاهی از بهشت و پاداش،گاهی تبشیر است و گاهی انذار و ……. اگر بین این موارد با وقف فاصله بوجود نیاید تداخل بین موارد مختلف وگاه متضاد پیش می آید.در این زمینه روایاتی نیز وجود دارد که پیامبر اکرم از قول جبرئیل به مردم اینگونه تعلیم می دهد که سزاوار است بر آیه ای که در آن از آتش و عقاب سخن رفته است وقف شود تا مابعدش که درباره بهشت است فاصله افتد.مانند آیه ۸۱ و ۸۲ سوره بقره وآیه ۸ سوره شوری.
عوامل مؤثر در شناخت وقف و ابتدا
عواملی چند در شناخت دقیق و درست محلهای وقف و ابتدا مؤثراست که به ترتیب اهمیت عبارتند از : ۱- لغت ۲- نحو ۳- اختلاف قرائت ۴- تفسیر.
لغت : دانستن معانی لغات قرآن اولین شرط برای فهم موارد وقف و ابتدا می باشد.کسیکه معنای الفاظ و آیات قرآن را نمی داند نمی تواند اجزای مختلف یک آیه را از همدیگر باز شناسد.
نحو : نحو نیز نقش بسایر مؤثری در شناخت موارد وقف و ابتدا دارد زیرا بدون شناخت اجزای یک جمله و نقش هر یک درآان نمی توان وقف و ابتدای درست را از نادرست تشخیص داد.
اختلاف قرائت : اختلاف قرائت نیز گاهی در وقف و ابتدا مؤثر است به طور مثال در سوره ابراهیم آیه ۱ و۲ اگر کسی بر لفظ حمید وقف کند بنابر
قرائت رفع کلمه الله که نافع و ابن عامر است این وقف تام است و بنابر قرائت بقیه قراء که کلمه الله را مجرور خوانده اند وقف حسن است.
اختلافات تفسیری : این مورد نیز بر وقف و ابتدا تأثیر گذار است.بطور مثال آیه ۷ سوره آل عمران در کلمه الراسخون که به نظر کسانی که معتقدند که راسخان در علم آگاه به تأویل نیستند وقف بر الله تام و لازم است و به نظرکسانی که آنها را نیز آگاه به تأویل می دانند چنین نیست.بنابراین شناخت کامل معانی لغات و نقش کلمات در جمله از نظر نحوی و آشنایی با علوم قرائت و تفسیر از عوامل مهم در تشخیص موارد وقف و ابتداست.ابن مجاهد می گوید: کسی به طور کامل از عهده شناخت وقف ها بر نمی آید مگر این که نحوی و دانا به قرائات باشد و از تفسیر و قصه ها و جدا کردن آنها از یکدیگر و زبانی که قرآن به آن نازل شده آگاهی یابد
