مبنای تقسیم وقف به تام،کافی،حسن و قبیح

رابطه لفظی و معنوی مبنای اصلی تقسیم بندی مذکور است.لذا شایسته است که قبل از هر چیز مراد از بین دو رابطه را روشن سازیم.مراد از رابطه معنوی بین دو عبارت آن است که دو عبارت از نظر معنا و موضوع به هم وابسته باشند.به طور مثال آیات ۲ و ۵ سوره بقره از نظر معنا با هم ارتباط دارند زیرا همه آنها درباره متقین و شرح حال آنهاست.

آیات ۶ و ۷ این سوره شرح حال کفار است لذا با هم ارتباط معنوی دارند.از آیات ۸ و ۲۰ درباره منافقان است و لذا آنها نیز با هم ارتباط معنوی دارند.مراد از ارتباط لفظی رابطه اعرابی بین دو عبارت است.به طوری که یا قسمت اول عامل اعراب قسمت دوم باشد یا بالعکس قسمت دوم عامل اعراب قسمت اول باشد.قسم اول مانند اهدنا الصراط المستقیم که الصراط مفعول است و عامل آن فعل اهدِ است.قسم دوم مانند ایاک نعبد  که ایاک مفعول نعبد است.پس در هر صورت می گوییم بین اهدنا و الصراط و نیز بین ایاک و نعبد رابطه لفظی وجود دارد.بنابراین مراد از رابطه لفظی ،مطلق رابطه نیست بلکه رابطه لفظی خاصی مراد است و آن رابطه اعرابی است.یعنی یکی از دو قسمت عبارت عامل اعراب در قسمت دیگر است.بنابراین ممکن است دو جمله به ظاهر به هم عطف شده باشند ولی از نظر علم وقف و ابتدا رابطه لفظی محسوب نشود مانند عطف در آیه ۵ سوره حمد.در این آیه گرچه جمله ایاک نستعین بر جمله ایاک نعبد عطف شده است ولی هیچ کدام از این دو جمله عامل اعراب جمله دیگر نیست.زیرا جمله اول مستأنفه است و محلی از اعراب ندارد و جمله دوم نیز عطف به جمله مستأنفه است که آن هم محلی از اعراب ندارد.پس می گوییم بین دو جمله آیه ۵ سوره حمد رابطه لفظی وجود ندارد گرچه رابطه معنوی وجود دارد زیرا کسی که فقط خدا را عبادت می کند یعنی فقط برای خدا کاری انجام می دهد طبیعتاً باید تنها از او یاری بطلبد.با این توضیح درباره رابطه لفظی و معنوی می گوییم بین دو کلام یا دو عبارت از یک کلام یا دو لفظ از یک عبارت یکی از چهار فرض زیر متصور است :

۱٫ نه رابطه لفظی وجود داشته باشد و نه رابطه معنوی.

۲٫ رابطه معنوی وجود داشته باشد ولی رابطه لفظی وجود
نداشته باشد.

۳٫رابطه لفظی وجود داشته باشد ولی رابطه معنوی وجود
نداشته باشد.

۴٫هم رابطه لفظی وجود داشته باشد و هم رابطه معنوی.

فرض سوم صرفاً یک فرض است و واقعیت خارجی ندارد زیرا امکان ندارد که بین دو لفظ و عبارت از یک کلام رابطه اعرابی وجود داشته باشد و لی از نظر معنا و وضوع هیچ ارتباطی با هم نداشته باشند.بنابراین در عالم واقع فقط فرض های ۱ و ۲ ۴ تحقق دارد.وقف بین دو لفظ یا دو عبارت در نوع اول وقف تام است مانند وقف بر کلمه المفلحون در پایان آیه ۵ سوره بقره.وقف بین دو لفظ یا دو عبارت در نوع دوم کافی است مانند وقف بر ایک نعبد در سوره حمد وقف بین دو عبارت در نوع چهارم ممکن است حسن باشد و ممکن است قبیح اگر لفظ یا عبارت اول که بر آن وقف می شود دارای دو خصوصیت باشد حسن است و گرنه قبیح است.

آن دو خصوصیت عبارت است از :

۱ – معنا دار بودن : یعنی لفظ یا عبارت مفید معنا
باشد.همان چیزی که آن کلام مفید نامیده اند که صحیح است متکلم بر آن سکوت کند.

۲ – مقصود و مراد بودن : یعنی باید بتوانیم آن را به حساب خداند بگذاریم و بگوییم خداوند همین معنا را اراده کرده است